- Êzîdilerin inanışına göre evren, Nisan ayının ilk çarşambasında yani Çarşema Sor'da yaratılmıştır. Çarşema Sor'da Êzîdîler yumurta kaynatır ve onları boyar. Yumurta, evrenin yeniden yaratılışının temsilidir.
LUQMAN GULDIVÊ
Çarşema Sor (Kırmızı Çarşamba) Êzîdîlerin en çok bilinen bayramıdır. Korona krizine rağmen bugünün Çarşema Sor olduğunu hatırlatmak ve ondan bahsetmek gerektiğini düşünüyorum. Her yıl reforme edilmemiş Miladi takvime göre Nisan ayının ilk çarşambası bu bayram kutlanır ki Kürtler arasında da Sala Kurmancî (Kurmancî yılı) olarak bilinir: Nisan ayının ilk çarşambası geldi.
Êzîdîlerin inanışına göre alemlerin Rabbi her yıl insanların arasındaki kötülükleri ortadan kaldırmak ve iyilikleri yaymak için bir melek yeryüzüne gönderir. Çarşema Sor dışındaki diğer çarşambalar da Êzîdîlik dinine göre özel bir yere sahiptir zira bu gün şenlik, bayram ya da tatil günü olarak görülür. Çarşambanın anlam belirsizliği de mevcut çünkü bu günün, hem hayra hem de şere gebe olduğu kabul edilir. Çarşambanın hayırlı oluşu hâlâ Hakkari ve Tor bölgesinde az da olsa Müslüman Kürtleri arasında da görülür. Ayrıca Êzîdîler düğünlerini de çoğu kez Çarşamba günü yaparlardı.
Çarşem e xweş çarşem e lo çarşem e;
Mala bûkê l’ber çem e lo l’ber çem e;
Bûk bi zavê re bi ken e lo bi ken e;
Çarşem rojek pîroz e lo pîroz e;
Serê zavê b‘koloz e lo b’koloz e;
Zava li bûkê bi doz e lo bi doz e;
Çarşem rojek çi xweş e lo çi xweş e;
Xêl wî hatin bi meşe lo bi meşe;
Anîn bûkek keleşe lo keleş e;
Çarşem roja xweda ye lo xweda ye;
Deryê xeman dadaye lo dadaye;
Kêf û xweşî tê de ye lo tê de ye ” *
Çarşema Sor bayramı Êzîdîler'in en büyük bayramdır. Bunun nedenini Kürdistan’daki özellikle de Êzîdîlerdeki mitolojilerde aramak gerekiyor. Êzîdilerin inanışına göre evren Nisan ayının ilk çarşambası yaratılmıştır. Bu düşünce bununla sınırlı değildir,
çünkü Kürtlerin eski mitolojisinde yine İran ve Mezopotamya’da yaşayan halkların çoğunluğu yeni yılı Nisan olarak kabul eder. Partların yaptıkları takvimde de yıl, 1 Nisan (Bugünkü takvime göre 14 Nisan) ile başlıyordu.** Kurdolog ve Fransız diplomat Roger Lescot, bahsettiğimiz konuya işaret ederek Nisan ayının ilk çarşambasında sadece evrenin yaratılmadığını ayrıca Tanrının bütün canlıların gelecek yıldaki kaderini de belirlediğini söyler.*** Çarşembû beyti de buna benzer bir düşünceyi ifade eder:
Çarşembûyê xoş kir jiyan
Kesk kir deşt û çîya û zevî û zozan
Ew jî bi kerema pedşê minê Êzdan
Bayramın Mezopotamya’nın eski törenleriyle ilişkisi
Eğer Çarşema Sor’dan bahsedip Asuri-Süryanilerin Akitu’sundan söz etmeksek, konu eksik kalır. Çünkü Akitu adındaki Babiloni bayram, Mezopotamyalı bir yeni yıl bayramıdır. Çarşema Sor gibi Nisan’ın başında kutlanır aynı zamanda 'Nisanu’ olarak da adlandırılır. Bu gün, Babilon’un başlıca Tanrısı Marduk’ın görkemi ve onuru için kutlanırdı. İlginç olan bir nokta da Marduk’ın Nabu adındaki onun istekleri ve iradesini yeryüzünde uygulayan bir oğlu vardı. Êzîdîlerdeki Melek Tavus’un (Tawisî Melek) da aynı biçimde bir göreve sahip olduğunu hatırlatmak da fayda var. Bir diğer ifadeyle göklerdeki Tanrı yeryüzünü yönetmesi için bu meleğini görevlendirmiş.****
Yukarıda Lescot’nun sözleriyle işaret ettiğimiz gibi, Tanrı canlıların ve dünyanın kaderini belirliyor, Babilon mitolojisinde Marduk, Akitu için levhalar hazılıyor ve bunları Nabu’ya veriyor ki o da insanların ölümü ve yaşamı hakkında karar ve erk sahibidir. Êzîdî mitolojisine göre ise Tanrı 7 meleğin hazır olduğu divanını toplar ve bu divanda önümüzdeki yılın kaderi nasıl belirleceği hakkıdan görüşülür. Baş melek olan Melek Tavus icra kurulunu yanında kararların nasıl yerine getirileceğinden de sorumludur.
Bayramın kutlanması
Bu bayramda Êzîdîler yumurta kaynatır ve onları boyar. Yumurta, evrenin yeniden yaratılışının temsilidir. Birçok Ezîdî sözlü kutsal metinlerinde de dünyanın yaratılışı ile ilgili bölümlerde yumurta teşbihi kullanılır. O teşbihlerde incinin (durr) yani yumurtanın kırılmasıyla dünya ve denizler ile bütün evrenin ve yaşamın oluştuğu söylenir.
Durr ji heybeta Êzdan hincinî
Taqet nekir hilgirî
Ji rengê însan xemilî
Sor û sipî lê hêwirî
Êzdanê me bi rehmanî
Hisn û cemal ji me re anî
Destûr da qelemê qudretê
Em avêtin nav sira muhbetê
Yine Êzîdîlerin inanışına göre yumurtanın içinde evrenin şekli oluşması için kaynatılması kaynatılması gerekiyor. Yumurtanın sarısı da güneşe benzetilir. Bayram zamanı sabah erkenden herkes uyanır ve güneşe dönerek dua eder. Sonra misafirler için kurban kesilir ve tatlı dağıtılır. Yumurtalar bütün renlerde boyanır çünkü evren yaratıldığında her tarafın rengarenk güllerle süslendiğine inanılır.
Sabah
erkenden kırmızı çiçek toplanıp eve getirlemesi için dışarı çıkılır ve yumurta kabukları ile beraber kapıya asılır. Bu felaket, uğursuzluk ve saldırılardan korunması için yapılır. Bir diğer adet de; Tanırının bereket vermesi için yumurta kabukları, toprak ve ekinlerin arasına atılır.
Mezarlıklar ziyaretler edilir, ölüler için dualar edilir. Ayrıca yemek de götürülür ve burda dağıtılır. Bayram günü çalışmak uygun değildir. Yine 'Nisan’ ayına olan saygından, bu ay süresince evlenilmez.
Şunu da hatırlatmak da fayda var, Êzîdî dini dışında Alevi ve Müslüman Kürtleri arasında da bu kadim ritüel ve bayramların izleri vardır. Tor bölgesinde ve Botan’ın bazı bölgelerinde Çarşema Sor’un kutlanılması gibi. Yılın ilk iki seyranından (kutlamalı gezinti ve sinden piknik) biridir bu fakat Nisan ayında değil Newroz’dan önceki son Çarşamba olarak kutlanır. Bu da şuna işaret ediyor, Zagros ve Mezopotamya’daki halklar hem dinde hem de yaşamda birbirlerini etkilemişler. Aynı zamanda Kürdistan, İranlı ve Mezopotamyalı inanışlar için de fikir, din ve ritüeller içinde bir üretim mekanı olmuştur.*****
Basımbar
Çarşema Sor’un başlıca ritüellerinden biridir. Basımbar ince iplerle örülü bir bileziktir; yani ince ve renkli iplerle örülür. Renkleri ya yeşil, sarı ve kırmızıdır ya da kırmızı ve beyazdır. Êzîdîlerin inancına göre bu renkler yaşamı ve barışı temsil eder. Basımbar, inanışa göre sağlık, barış ve bereket getirir. Koluna basımbar bağlanan kişi gönlünden geçen dileği içinden söyler. Eger basımbarı kendiliğinden düşerse, dileği gerçekleşecek demektir. Ayrıca çocuklar hasta düşmesin diye Çarşema Sor’da bu ipler çocukların kollarına bağlanır.
* Bkz. Broka, Hoşeng. Êzdayetî û pîroziya ciyografiya çarşemê; Nivîs, Nr.18, 21.07.2002.
** Wiesehöfer, Josef. Das antike Persien von 550 v. Chr. Bis 650 n. Chr. Zurix 1993. Rûpel 204
*** Lescot, Roger. Enquête sur les Yezidis de Syrie et du Djebel Sinjār, Beyrût 1938. Rûpel 71-72
**** Demir, Hayrî. Çarşema Sor – Das Êzîdische Neujahr. Di: www.ciwanen-ezidi.de
***** Turgut, Lokman. Ancient Rites and Old Religions in Kurdistan. Erfurt 2013
Not: Bu yazı 2017’deki yayımlanan bir yazının düzeltilmiş ve bugüne uyarlanmış hâlidir.
