Kamîye meydan ardene de cayê zonî
Kirmackî (zazakî) ser ro î(ê) yê ke emeg danê, hona tayê derheqî de jû(yew) fikr de nîyê. Tarîxê nusteyê kirmanckî û sîyasetê dewletû de ke qayît kerd, jêde sevevî areze benê. Çi hêfo ke nê hurenayîşî, jêde ûsulê akademîkî nê, ebe(bi) ûsulê polîtîqa virajînê. Çike tayê, asîmîlasyonê dewlete ca verdanê, duştê kurdû de polîtîqa virazenê. Na girê ser Hrant DÎNK; “Kamîya xo , kamîya î yê bînû ser ra ronayene nêweşîya. Serva weşîya kamîya to, to rê jû dismen ke lazimo, kamîya to nêweşîya”, vato ke tayîne rê derse da.
Beno ke nê, jêde nîyê, hama nê î yê ke kirmanckî qeseykenê û xo kurd sayê kenê înû (ênan) rê dismenên kenê. Nê kirmanckî ser ra gongêretê zazadarên kenê. Nînû rê gorê, xo ebe(bi) zazayê kurdû name kerdîş xeletîya. Nê wazene ke pêro kirmancî, xo teyna zaza bivênê. Nînû rê gorê, kam ke nîya nêvîneno, qomê xo rê bêbextên keno. Na derheq ser ro tayê îlîmdarî, kirmanckî ser rê her çî de vênenê ke kar û gurê nê emegdarû heqîya. Çike nê zonenê ke sîyaseto pîl, raver (verikî) zonê xo rê wayîr vecîyayîşo. Çike welat de, î yê ke kirmanckî qeseykenê, xo her ca de jû name ra name nêkenê. Vajîme; Sarê Amed, Çewlig, Xarpêt xora vanê; kird, zonê xo ra kî vanê; kirdkî. Sarê Dêrsimî, Erzinganî û Muşî xora vanê kirmanc, zonê xora kî (zî) vanê; kirmanckî. Çêrmuge, Sêwrege, Aldûş û Motkan de xora vanê dimilî, zonê xora kî vanê dimilkî. Qismêkê Xarpetî kî xora vanê zaza û zonê xora kî vanê, zazakî.(1)
Na derheq ser ro hurenayîşê akademikî de tayê, kirmanckî zobîna(sewbîna) jû zon(jan) sayê kenê, tayê kî lehçeya kurdkî sayê kenê. Î yê ke lehçeya kurdkî sayê kenê înû ra gorê, Kirmanckî de di şîweyê bingeyênî estê: Şîweya Dêrsimî(Dêrsim, Qoçgîrî, Erzingan, Gimgim) û şîweya teberê Dêrsimî(Xarpêt, Çewlîg, Bedlîs, Sêwerege, Amed). Wertê na şîwayî de kî ferqê fekî estê. Vajîme; Şîweya Dêrsimî de “Ma nonê ho weme, cêreme ra some çêyê xo” şîweya teberê Dêrsimî de “Ma nanê xu wenê, agêrenê şinê keyê xo” (2), deyin vajîno. Vajîme; cawo ke alawî jêdeyê, ucayû de bîla(qender) fekî vurînê: Gimgim, Xozat, Mamekîye, Pulir ûêb. Cawo ke mislimanî jêde rê ucawû de kî fekî wertê xo de vurînê: Çewlîg , Sêwerege, Motkî, Lîce uêb.(3) Yanê şîweya Dêrsimî jêde wertê alawîyû de, şîweya teberê Dêrsimî kî jêde wertê sunnîyû û şafîyû de qesey bena. No sevev (sebeb) ra wo ke Dêrsimîjî, çekuyo kirmancî ra hem kamîya xo hem kî îtîqatê xo anê ra zon. Çekuyê kirmanc, î yê ke xo alawî-kurd sayê kenê û kirmanckî qeseykenê namê înûn o. Jêde Dêrsimîjî û Erzinganîjî xo nîya name kenê. Na cawû de î yê ke wertê tirkû de weşîya xo ramenê sunnîyênî, tirkênênî ra jû sayê kenê. Na sevev ra wo ke kirmancî, î yê ke xo ra nîyê, înû rê ‘tirk’ vanê.
Dêrsimîjî xo rê ‘kirmanc’, welatê xo rê kî ‘kirmancîye’ vanê. Kurmancî rê “kirdaş”, zonê înû rê kî; “kirdaşkî” vanê.(4) Hermenîyû ra Andranîk, 1828-1895(hazar û heşt sey û vişt û heşt-hazar û heşt sey û neway û panc) Dêrsim de fetelîyayîşê xo de çike dîyê nusnê û dima kî nê bîyê kitab. Andranîk na kitab de sarê Dêrsimî; ‘Qizilbaş(sarêsûr)” ra name kerdê. Kamîya Dêrsimîjû rê kurd, zonê Dêrsimîjû rê kî kurdkî vato. Yanê kirmanckî û kurmancî bîla nêvato.
Ewro tayê zazayê kurdû, beno ke leyê sîyasetdarê kurdû de nêwazenê ke ca bîjêrê, helbet na kî heq a. Hama ninû ra tayê hen ke qeseykenê, ti vanê kurdû kirmanckî nîne rê kerdo tomete. Na waxto peyên endî çekuyo kirmanckî bîla xo fek nêcênê, teyna zazakî nusnenê. Çike çekuyo kirmanckî kî nusna besenêkenê cavê tayê persû bidê. Na derheq de problemo giran, wertê sarê Dêrsimîjû de vejîyo. Çike nîyê ke ewro zazadarên kenê, nînû ra tayê kî Dêrsimîj ê. Linga min a jûyê Dêrsim der a, hama hata na dem, jû mobet de bîla mi nêhesnito ke jûyî vato ‘ez zaza yîne.’ Ya kî xo nîya bido naskerdene. Eke kirmackî, ti kam a ke vake, ‘ez kirmanc îne’ vame. Çike domanêna mi kî Dêrsim de vêrde ra. Maa mi hona heqo sikir ke wesa û hona rozê, ‘ez zaza yîne’ nêvato. Nîyê ke na serreyûnê peyênî zazadarên kenê, tayê waxto verên de Dêrsim de çepgîr bî. Nika bîyê dismenê çepgîrû. Raver ‘alawîyên dimdarênî ya’ vatêne, hama nika kî bîyê alawî. Alawîyên bîla çekuyo kirmanckî ra (yanê mana raa heqîye ra) nêwanenê. Nê ewro zon teyna mana zazadarên rê binge vênenê, hama sarê Dêrsîmî ra î yê ke kirdaşkî(herre-were) qeseykenê înû rê ca nêvênenê. Alawîyên ke kerde, na rey kî sarê teberê Dêrsimî rê besenêkenê ca bivênê. Nîyade ke xo rê ca nêvênit, na rey kî ‘Dersimce’ de xo rê cîa vênite. Serê nuste de mi vake, zon ser de hurenayîşê akademîk sarê mi ser der o, hama huska-husk gonqêretên kerdene zobîna çî yo. Helbet nîyê ke zazakî zobîna jû zonî yo vanê pêro nîya nêkenê. Î yê ke akademîk gurînê nînû de qeseybeno, hama î yê ke dismenên kenê, înû de têlewe de vindîyayîş bîla nêbeno.
Na derheq ser ro verênû se vato, gereke ney ser kî tenê bifikirîyîme. Vajîme; Sey Riza, xo ça zaza sa nêkerdo. Dêrsim de hondê kilamî, lawukî, hêkatî, sanikî, şuareyî, ûêb. vajîyê û nusnîyê, ça jû ca de çekuyo zaza nênusnîyo, nêvajîyo. Vajîme; Sey Qajî ya kî zobîna saîrê Dêrsimî ça jû beyîta xo de zazadarên nêkerda? Saîra Dêrsimî Wakile, Dêrsim ke name kerdo vato: “Dêrsim, welatê kirmancî yo, tenga Sey Riza û Sey Qajî yo.” Ma kî vajîme; “Dêrsim, kirmancîya beleke wo. Teyna î yê kesî nîyo. Î yê ke cayê xo leyê mazlumû û heqîye de vênenê î yê înûn o, çike kalik û pîrikûnê ma ra mêraso, xoverdayîşo.”
Miradê rindîye û haştîye ra…
(1) Lezgîn, Roşan, Kirdkî-Kirmanckî-Zazakî-Dimilkî, Weşanxaneyê Roşna, Dîyarbekir.2012, p.14-15
(2) Lezgîn, Roşan, Kirdkî-Kirmanckî-Zazakî-Dimilkî, Weşanxaneyê Roşna, Dîyarbekir.2012, p.15
(3) Hulya Yetîşen, Kırmancca (Zazaca)-Kurmancca Üzerine – Deniz Gündüz, Zazakî.net, 14 Ocak 2011.
(4) Malmisaniz, Kird, Kirmanc, Dimilî veya Zaza Kürtleri, Deng Yayınları, İst.1996, p.8-11-14)
