MAHİR ÖZKAN: HEMŞİNLİLER

Dolayısıyla kökenlerinin buraya dayandığına dair bir bilincin Hemşinlilerde ortak bir bilinç olarak var olduğunu söylemek yanlış olmaz. Ayrıca belirtmek gerekir ki nereye göç etmiş olursa olsun bütün Hemşinlilerin kendilerini bu şekilde isimlendirmeleri 'Hemşinli'nin yalnızca bir coğrafi isim olmadığını ortaya koyar. Dolayısıyla 'Hemşinli' ortak bir kültür ve benlik algısı içeren bir kimliği ifade eder.

Hemşinlilerin tarihi
Hemşinlilerin bu yöreye nereden geldiklerine dair farklı görüşler bulunmaktadır. Ancak bu görüşler ortak noktaları üzerinden iki temel görüşe indirgenebilir. Biri Fahrettin Kırzıoğlu'nun temsil ettiği görüştür. Buna göre; Hemşinlilerin ataları Arsaklılarla birlikte 2200 yıl önce Amadan (Hamedan) bölgesine yerleşen ve aslen Türk olan Amadunilerin bir koludur. Ayrıca Tahir Deveci'nin çevirip, Muzaffer Arıcı'nın derlediği kitapta K. Koch'un Rize seyahatnamesinde Hemşinlilerin Türk olduklarını söylediğini iddia eder. Ancak Can Uğur Biryol ve Rüdiger Bennighaus aşağıdaki bölüm gibi bazı bölümlerin orijinal kitapta olmadığını iddia ediyorlar. Bu bölümlerin çevirmen ya da derlemeci tarafından resmi tezi savunmak için eklendiğini söylüyorlar.
"Mehmet Bilgin'in tarihi konak ve evlerin kapılarındaki demir kuşaklar Türk sanatını simgeleyen çok mühim eserlerdir. Bu kuşaklar koç ve kurt başlarını görüntüleyerek Türklüğü haykırırlar! "
Diğer görüş ise daha çok Levon Haçikyan'ın Hemşin Gizemi adlı kitabında savunduğu tezdir. Haçikyan Hemşinlilere 'Hemşin Ermenileri - Hamşena Hay' demektedir. Bizans İmparatorluğu'nun kuzeydoğu ucundaki Khaldyo'da Ermenistan'dan gerçekleşen göç sonucunda Hemşin Ermeni toplumu oluşmuştur. Bu göçle ilgili tarihçi Gevond'dan bir yazı aktaran Haçikyan, Hamşen Ermeni Beyliği'nin kuruluşunu Yesayi'nin baş patrikliğinden sonra, Ubeydullah ve Süleyman vostikanlarının yönetim yıllarına, yani 789-790 yıllarına dayandırmaktadır.
Şapuh ve Hamam Amatuniler göçün başına 12 bini aşkın tebaaları için Bizans İmparatorluğu yönetimi altında güvenli bir yurt oluşturmuşlardır. Hamşen adının ise Hamam Amatuni'nin adından (Hamam-a-şen – Hamam'ın inşa ettiği, kurduğu yer) geldiği söylenmektedir.

Günümüzde Hemşinliler
Hemşinlilerin günümüzde üç temel grup oluşturduğu söylenebilir.

Doğu Hemşinlileri
Bu grup esas olarak Artvin ilinin Hopa ilçesi ile Borçka ilçesinin bazı köylerinde yaşar. Ancak Sakarya ili Kocaali bölgesi ile Karasu ilçelerinde ve Düzce ili Akçakoca ilçesinde de Hemşinli köyleri bulunmaktadır. Bir grup Hemşinli ise Gürcistan Batum'da yaşamaktadır. Batum'da yaşayan grubun bir kısmı Kırgızistan ve Kazakistan'a sürülmüş, ancak son yıllarda Rusya'nın Krasnodar kentine yerleşmeye başlamışlardır. İlginç bir detay ise son yıllarda bazı Hemşinliler Krasnodar'a yerleşmiş olan akrabalarından gelin almışlardır. Bu gelinler hiç Türkçe bilmemektedir. Ama Hemşince konuşabilmektedirler. Son yıllarda ekonomik nedenlerle yaşanan göçlerle batıdaki büyük kentlerde de belirli bir Hemşinli nüfus oluşmuştur. Doğu Hemşinlileri müslümanlaşmış olmakla birlikte dillerini korumayı başarmışlardır. Bu grubun konuştuğu dil Ermenice'nin bir lehçesi olan Hemşin Ermenicesidir. Dillerinin Ermeniceyle bağının farkında olan Hemşinliler bunu "kız alıp vermiş olmak", "bir süre Ermenilerle aynı yerde yaşamış olmak" vb. biçiminde açıklamaktadırlar. Ancak bu açıklamaların kendileri açısından da pek inandırıcı olmadığı açıktır. Son yıllarda kırılmakla birlikte bu konuda konuşmaktan kaçınmak gibi bir tutumları olduğu söylenebilir. Doğu Hemşinlilerinin dillerini koruyabilmiş olmalarının en büyük nedeni yüksek dağ yamaçlarında yaşamaları, hayvancılık ve yaylacılık yapmaları olsa gerek. Ayrıca yaygın olarak görülen iç evliliklerinde dilin korunmasına katkısı olduğu söylenebilir.  

Batı Hemşinlileri (Baş Hemşinliler)
Bu grup esas olarak Rize'nin Hemşin ve Çamlıhemşin ilçelerinde yaşar. Ancak yöreye dağılmış köyler bulunmaktadır. Ayrıca büyük şehirlerde de belli bir Batı Hemşinli topluluk bulunmaktadır. Batı Hemşinliler müslümanlaşmış ve artık Hemşince konuşmamakla birlikte güçlü bir kimlik bilincine sahiptirler. Hemşinli kimliği geleneksel giysilerinden halk oyunlarına, yaylalarından şenliklerine kadar birçok alanda belirgindir. Bunlar içerisinde en ilginç olanı, halen Ermenilerin de kutladığı Vartevor bayramıdır. Dilsel olarak ise günlük yaşam gereçleri ve yer adlarında Ermenice kelimelere yer verilmektedir. İbrahim Karaca, Hemşin adlı kitabında 450 civarında Hemşince kelimeye yer vermektedir. Ancak bu kelimeler Türkçe konuşma içerisinde kullanılmaktadır. Yalnızca Hemşince kelimelerle konuşulamamaktadır. 

Kuzey Hemşinlileri
Bu grup Hemşin'den Trabzon Karadere'ye göç ederek müslümanlaşmayan Hemşinli topluluktur. Daha sonra buradan tüm orta Karadeniz'e yayılmışlardır. 19. yüzyıl sonlarındaysa kitlesel göçlerle Karadeniz'in karşı kıyılarına taşınmışlardır. Bugün ağırlıklı olarak Rusya'nın Soçi ve Krasnodar kentleri ile Abhazya'nın Sohum ve Gagra kentlerinde yaşamaktadırlar. Kuzey Hemşinlileri Hristiyan olup, kendilerine Hamşena Hay (Hemşin Ermenisi) demektedirler.  Konuştukları dil Doğu Hemşinlilerinin konuştukları dile çok yakındır. Bir Doğu Hemşinlisi bir Kuzey Hemşinliyle bir Ermeniyle anlaşabildiğinden çok daha iyi anlaşabilmektedir. Türkü ve halk oyunları incelendiğinde birçok ortaklık bulunabilmektedir.

Hemşin dili
Hemşin dili üzerine ayrıntılı araştırmalar yapılmamıştır. Ancak yapılmış sınırlı araştırmalar bile Hemşince'nin Ermenice'nin bir lehçesi olduğunu açıklıkla göstermektedir. George Dumezil'in yaptığı çalışmalar bunun en açık belgeleri durumundadır. Hatta bazı araştırmacılara göre, Hemşince'deki bazı kelimeler yaşayan en eski Ermenice örnekleridir. Bu iddia ise yüksek yaylalarda yaşayan ve içine kapalı bir toplum olan Hemşinlilerin uzun süre hiçbir toplumla etkileşim içinde olmamasına dayandırılır. Hemşince'nin tam olarak anlaşılabilmesi için birçok araştırmaya ihtiyaç duyulduğu ortadadır. Ancak bir tehlike de söz konusudur. O tehlike Hemşince'nin yok olması tehlikesidir. UNESCO'nun yayımladığı 'Tehlike Altındaki Diller Atlası'na göre Hemşince kesinlikle tehlikede olan diller kategorisinde sınıflandırılmıştı. Bu şu anlama geliyor: Hemşin dili, gerekli önlem alınmazsa yok olacaktır.
Ancak bu konuda son yıllarda sevindirici gelişmeler de olmaktadır. Özcan Alper'in çektiği Momi isimli kısa film, ardından yine Özcan Alper'in ilk uzun metraj filmi Sonbahar, Vova grubunun geleneksel Hemşin ezgilerinden oluşan albümü, Yaşar Kabaosmanoğlu'nun Rakani albümü ve tabii bu albümlerin ortaya çıkmasından önce Kazım Koyuncu'nun Hemşince parçalara albümlerinde yer vermesi Hemşince'nin ve Hemşinlinin görünür olmasına ve kendi üzerine düşünmeye başlamasına vesile olan önemli gelişmelerdir. Tabii ki bunlar tek başına bir dili yaşatmaya yeterli değildir. Ancak yol açılmıştır. Hemşince'nin latin harfleriyle yazımı konusunda bir çalışma yapılmış, Hopa'da yayınlanmakta olan Biryaşam adlı dergide Hemşince hikayeler yayınlanmıştır. Ayrıca Hemşinliler artık internette kurulan ağlar aracılığı ile Kuzey Hemşinlileri ile de iletişim ve etkileşim halindedirler. Bütün bu süreç sözlü Hemşin kültürünün yazılı hale getirilmesini ve Hemşin kültürünün yazılı yeniden üretiminin önünü açmaktadır. Hemşince'nin ölmemesi ancak bu şekilde olanaklı olacaktır.