Amed’in hayat kaynağı Qerejdax

• Kentin içme suyu, sebze, et, peynir, süt, tereyağı ve ünlü pirincini karşılayan Qerejdax, Amed'e hayat veriyor. Dağ ve eteklerinde barındırdığı şu ana kadar tespit edilebilen 254 bitki türü ile de eşsiz bir doğaya sahip olan Qerejdax, bazalt taş üretimi, hayvancılık ve arıcılıkla uğraşanlara eşsiz imkânlar sunuyor.

YILMAZ KAYA

AMED

 

Sönmüş bir yanardağ olan Qerejdax (Qerejdax), Amed, Mardin ve Urfa'nın ilçelerini de kapsayacak şekilde 120 kilometre çapına ve 8 bin kilometrekarelik bir alana sahip. Havası, kaynak suları ve bitki çeşitliliği ile mükemmel bir ekosisteme sahip olan Qerejdax’ın Amed'e bakan tarafında tarıma uygun araziler bulunurken, taşlık araziye sahip olan Mardin ve Urfa tarafına bakan bölgede ise genellikle arıcılık yapılıyor.

19. yüzyılın başlarına kadar ormanlarla kaplı olan Qerejdax’da Amed'in surlarındaki burçlara figürleri işlenen geyik, ceylan, dağ keçisi, pars, leopar gibi yırtıcı hayvanlar da yaşıyordu.

Qerejdax ormanları, 1868 yılında Amed'e atanan ve burada 7 yıl görevde kalan Vali İsmail Hakkı Paşa tarafından Siverek'e yol açtırmak için kesildi. Qerejdax’a çıkan baltacılar, yol açmak için aylarca çalışıp buradaki ormanlık alanı yok ettiler.  Yine o dönem Amed eyaletine bağlı olan Maden'deki bakır ocaklarını yakmak ve kışın yakacak ihtiyacı için kesilen yüzbinlerce ağaç yerine yeni ağaç dikilmeyince, Qerejdax'ın ormanlık alanı yok oldu.

 

Geven arıcıların gözdesi

Qerejdax’ın eteklerinde nadiren ağaçlık alanlara rastlansa da 1400 metre yükseklikten sonra hiçbir ağaç türüne rastlanmaz. Bu yükseklikten sonra yetişen geven bitkisi ise hem arıların hem de bal üreticilerin gözdesi durumundadır. Her yıl baharın başlamasıyla birlikte gelen arıcılar tarafından Qerejdax’ın değişik bölgelerine 150 binden fazla arı kovanı bırakılır. Muğla, Aydın, Manisa, Konya, Ankara, Denizli gibi illerden gelen arıcılar, ya araziyi kiralayarak ya da üretilen balın belli kısmını arazi sahibine vererek burada arıcılıkla uğraşıyor.

Qerejdax’da 9 ay

Zengin bitki örtüsü nedeniyle hayvancılığa uygun olan Qerejdax, ilkbaharın başlaması ile birlikte farklı bölgelerden geçimlerini hayvancılıkla sağlayan göçerlerin akınına uğrar. Buraya gelen göçerler, kurdukları kıl çadırları ile kendilerine yazın sıcağından koruyacak barınma imkanı sağladıktan sonra, hiçbir suni yeme ihtiyaç duymadan, hayvanlarını Qerejdax’ın bereketli meralarına yayarlar. Qerejdax’ı yaklaşık 9 ay boyunca kullanan göçerler, burada hayvanlardan elde ettikleri ürünlerle Ekim ayının ortalarına doğru dağdan inerek kışı geçirmek için yeniden Çınar, Siverek, Hilvan, Viranşehir ve Ceylanpınar'a geri dönerler. Aynı şekilde çevresindeki köylerde yerleşik olan aileler de, hayvanlarını yazın buraya götürüp, sonbaharda köylerine dönerler. 9 ay boyunca kalan göçerlerin tek geçim kaynağı, ürettikleri süt, peynir, yoğurt ve tereyağıdır.

 

Qerejdax pirinci

Qerejdax aynı zamanda taşlık olmayan sulu topraklarda çeltik ekimine de uygun verimli topraklara sahip bir bölge. Belirli köylerde yapılan çeltik üretimi ile elde edilen Qerejdax pirinci, sadece Türkiye’de değil, dünya pirinç üretiminde de isminden söz ettirmiş. Sonbaharda hasadı yapılan pirinç, Amed, Mardin ve Urfa’nın ihtiyacını karşılarken, tadının lezzetinden dolayı beğenildiği için Türkiye’nin değişik kentlerine de ihraç edilir.

 

Eşsiz bitki çeşitliliğine sahip

Volkanik bir yapıya sahip olmasına rağmen, Qerejdax’ın bölgesi zengin bir bitki örtüsüne de sahiptir. Sayısız su kaynağına sahip olan bölge, bitki örtüsü için de can damarı görevi görür.

Qerejdax’ın bitkileri ile ilgili ilk araştırma 1841-1842 yıllarında Kotschy adlı araştırmacı tarafından yapıldı ve bu araştırmanın sonucu, "Flora Orientalis" adlı bir kitapta yayınlandı. 1960'lı yıllarda ise yine yabancı biyologlar tarafından yapılan araştırmalarda, Qerejdax’da 39 familyadan 154 cinse ait 254 bitki türü belirlendi. Bu bitkilerin bazıları çok geniş yayılışı olmalarına karşın, bir kısmı sadece Qerejdax ve yakın çevresinde yetişmekte.

 

Tek bir yem fabrikası yok

Qerejdax'da arazinin taşlık ve eğimli olması nedeniyle buğday, arpa, nohut ve mercimek ekimi sınırlı alanlarda yapılıyor.  Sulak geniş alanlarda ise kayda değer bir şekilde çeltik ekimi yapılmakta. Köylülere ait küçük arazilerde yetiştirilen domates, patlıcan, fasulye, biber gibi ürünler de köylülerin geçim kaynağının küçük bir kısmını oluşturuyor.  Yine özellikle hayvancılık için yem endüstrisinde kullanılabilecek yabani baklagil ve yonca çeşitliliği de Qerejdax’ın bitki zenginliğinin başında gelmekte. Yem endüstrisi için kullanılabilecek yaklaşık 100 bitki türünün keşfedilmesine rağmen, bu bölgede tek bir yem fabrikası bulunmuyor.

 

Göçebe hayat bitmek üzere

Yem, ilaç fiyatlarının yüksekliği, üretilen süt, yoğurt ve peynirin değerinin altında mandıralara satmak zorunda kalmaları nedeniyle birçok aile ya hayvanlarını sattı ya da göçebe hayat bırakarak yerleşik hayata geçmek zorunda kaldı. Qerejdax’da 20-30 yıl öncesine kadar yakın zamanda bile önemli bir ekonomik faaliyet ve geçim kaynağı olan göçebe hayvancılık, günden güne değişik nedenlerden dolayı önemini yitirmeye başlamış durumda.

 

İki büyük aşiret göçebe hayatı bıraktı

Yarı göçebe olarak hayvancılıkla uğraşan yörenin en büyük aşiretlerinden Beritan ve Kejan aşiretlerinin en büyük yaylak alanlarının başında Qerejdax geliyordu. Bu iki büyük aşiretin de yarı göçebe hayatı bırakarak Amed, Bingöl ve Urfa'da yerleşik hayata geçmeye başlamaları ile birlikte, Qerejdax’da artık yarı göçebe ailelere çok daha az rastlanılıyor. Kışı Ceylanpınar, Viranşehir ve Elazığ’da geçiren Beritan aşireti mensupları, yazları ise Qerejdax ve Bingöl'deki Şerafeddin dağlarına çıkarak burada hayvancılıkla uğraşıyordu.