Hertevince yok oldu

• UNESCO'nun, "Tehlike Altındaki Diller Atlası''na göre son derece tehlikeli olduğunu belirttiği Hertevince'yi konuşan kimse kalmadı. Siirt'in Pervari ilçesinde Hertevince konuşan son kişinin de 2021 yılında koronavirüsten dolayı yaşamını yitirmesiyle birlikte dil tamamen yok oldu. 

İLKAY EVREN

Dünyayı güzelleştiren farklı diller bir bir yok oluyor. Önceki gün 21 Şubat Dünya Anadil günüydü ve bir dil daha tarih oldu. Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü'nün (UNESCO) geçtiğimiz yıl 21 Şubat Dünya Anadili günü nedeni ile yayımladığı ''Tehlike Altındaki Diller Atlası''na göre, Türkiye ve Kuzey Kürdistan’da 15 dil tehlike altında. İşte o dillerden biri de Hertevinceydi. Çeşitli kaynaklara göre, 1960'lı yıllara kadar Siirt civarında yaşayan yaklaşık bin kadar kişi tarafından konuşulan dilin ilk kez 1970 yılında Alman Dilbilimci Otto Jastrow tarafından keşfedildiği belirtiliyor. Dilbilimci Jastrow'un, 1986 yılında tekrar bölgeye gidip akademik araştırma yaptığı belirtiliyor.

Son konuşanlar artık yaşamıyor

Siirt Hertevin eski bir antik bir şehir olarak geçer. Hertevin zamanla ikiye ayrılır, Hertevinlilerin topraklarının bir bölüme zamanla Müslümanlar yerleşir. Ve süreç içerisinde de onlardan geriye sadece anıları kalır. Pervari ilçesinde yaşayan Hertevinceyi konuşan son Hristiyanlarda artık yaşamıyor. Yine Pervari'de Hertevince dilini konuşan 2012 yılına kadar 4 Müslümandı. Bu Müslüman köylüler, Hertevinceyi zamanında anadili Hertevence olan yurttaşlardan öğrenmişlerdi, yani kendi ana dilleri değildi. Komşuydular diye öğrenmişlerdi ama tam öğrenmemişlerdi. Hertevinliler Avrupa'ya göç etmeleriyle dil unutulmaya yüz tuttu ve yeni kuşaklara da aktarılamadı. Bu dili çok az konuşabilen bu köylülerden bazıları da yaşamını yitirdi, diğerleri de dili artık bilmiyordur. Bu dili konuşan son kişilerden biri olan Refik Ağa lakaplı Refik Kızılay'dı. Hertevin köylüsü olan Refik Kızılay ise 2021 yılında koronavirüsten yaşamını yitirir. Bu yüzden Siirt'te Hertevinceyi şu an konuşabilen kimse kalmamıştır. 

Hertevince tek bir eser yok

Kayyum atanmadan önce Siirt Belediyesi Meclis Üyesi görevi ile Kültür Komisyon Başkanlığı Yürüten Uğur Çakaz ile kaybolan Hertevinceyi konuştuk. Dil üzerine araştırma yaptıklarını söyleyen Çakaz, "Halkların Demokratik Partisi Meclis üyeleri olarak dillere ve kültürlere karşı büyük bir saygımız ve sevgimiz olduğundan Siirt'te kaybolmuş bir dili yeniden canlandırmak için çalışma yürütmeye başladık. Bu dilin adı 'Hertevince' idi. Hertevince dili, bir Kuzeydoğu Arami dilidir. Katolik Keldanilerce konuşulduğu esas bölge geçmişte Siirt'in Pervari ilçesinde bulunan Ekindüzü, yani Hertvinler köyü idi. Diğer Doğu Süryani lehçeleri gibi genellikle Süryani alfabesinin Madnaya biçimiyle yazılan bu dilde günümüze ulaşan hemen hemen hiç bir eser yoktur. Hatta UNESCO'nun yayımladığı 'Tehlike Altındaki Diller Atlası'nda Hertevinceye, 'son derece tehlike altında olan diller'den biri olarak yer verilmiştir" diyor.

Çalışmaya kayyum darbesi

Hertevince dilini 1990’larda yaklaşık bin kişinin konuştuğu düşünüldüğü anımsatan Çakaz, "Ancak günümüzde bu dili konuşabilen birkaç insanın kaldığını biliyoruz. Komisyon başkanı olarak, bu dilin yeniden canlandırılması ve topluma kazandırılması için bazı dil bilimcileriyle görüştüm. Daha sonra 1970 yılında dil bilimi uzmanı Otto Jastrow tarafından hazırlanan “Hertevin” diliyle ilgili çalışmaların Almanca kaynaklarına ulaştım ve kaynakları toplayıp bu dili bilen sayılı insanlara ulaşarak dilin yeniden inşası için çalışma başlattık. Fakat tam da o dönemde belediyemiz elimizden alındı ve bu önemli dil çalışması yarıda kaldı. Hertivin dilini bilen en fazla üç kişinin kaldığı söylenir ve maalesef bu kişiler yaşamını yitirdiğinde dilde tamamen yok olacaktır" diye vurguluyor.

Avrupa'ya göç edenler oldu

Çalışma sürecine dair konuşan Çakaz, son olarak şöyle diyor: "Araştırma sürecimde Hertevin'in sadece oraya özgü olduğunu duydum ancak Avrupa'ya göç olduğu için bu dilin Avrupa'da küçük bir yerde de konuşulduğu bilgisini de aldık. Ancak Avrupa’da asimile oldular mı yoksa dillerini korudular mı bununla ilgili bir netlikte yok."