2026, ‘yeni Suriye’nin temellerini test edecek

• 2025, geçişin 'umut verici' yönlerini ortaya koyduysa önümüzdeki yıl reform, adalet ve hesap verebilirlik için zorlu çalışmaların başlaması gereken zamandır. Suriyeliler, sonuçlar bekliyor.

* HAID HAID

Esad rejiminin çöküşünün yıl dönümünde Suriye, hem kutlama hem de soğukkanlı bir muhasebe için davetkar bir anın eşiğinde duruyor. Otoriter yönetim, militarize edilmiş idare ve derin uluslararası izolasyonun sonu olan Beşar Esad’ın geçen Aralık’taki düşüşü, tarihi bir kırılma anıydı. Aynı zamanda uzun zamandır kapalı bir pencereyi araladı: Ülkenin siyasi düzenini yeniden düşünme, tahrip olmuş kurumları yeniden inşa etme ve ulusal iyileşmenin zorlu sürecini başlatma fırsatı.

Geçen yıl boyunca Suriye’nin geçiş idaresi, on yıllar süren izolasyonu kırdı, uzun zamandır kapalı kanalları yeniden açtı ve yaptırımların neredeyse tamamen kaldırılmasına Suriye’yi şimdiye kadarki en yakın mesafeye getirdi. İçeride ise hizmetleri iyileştirdi ve ara sıra ortaya çıkan mezhepsel çatışma noktalarına rağmen şiddeti en aza indirdi. Ne var ki bu 'başarılar', derin ve çözülmemiş zorluklarla bir arada var oluyor. Kurumlar yeniden inşa edildi ama meşruiyet hâlâ belirsizliğini koruyor. Siyasi süreçler başlatıldı ama ülke ortak bir vizyon etrafında birleştirmeyi başaramadı. Ekonomik koşullar, hükümetin iddialı toparlanma planlarına rağmen kötüleşmeye devam ediyor. Adalet mekanizmaları devreye girdi ama en acı gerçeklerden kaçınan dar kapsamlı biçimlerde. Bu eksiklikleri gidermek artık ertelenemez. Önümüzdeki yıl, ilk yıldan daha belirleyici ve daha tehlikeli olacak. Beklentiler yükseliyor, yaşam koşulları kötüleşiyor ve artan kamuoyunun hayal kırıklığının siyasi bir kopuşa dönüşme riski giderek keskinleşiyor. İleriye doğru, Suriye’nin geçişi, ülkenin kurtulduğu şeylerle değil, yeni idarenin önündeki zorlukları ne kadar etkili bir şekilde karşı koyduğuyla yargılanacak.

Uzlaşma olmadan ilerleme

Yeni parlamentonun neredeyse tamamen oluşumuyla birlikte, geçiş yol haritası –ulusal diyalog, anayasal beyan ve geçici temsil organlarının oluşturulması– artık resmen yürürlükte. Kağıt üzerinde bu adımlar, post-otoriter bir siyasi düzenin temel mimarisini çiziyor. Uygulamada ise meşruiyet, temsil ve yeni devletin yönü üzerine çözülmemiş gerilimleri açığa çıkardı. Eleştirenler, aşırı yetkiyi cumhurbaşkanlığında yoğunlaştıran, anlamlı denetim ve denge mekanizmalarından yoksun aceleye getirilmiş, tepeden inme bir süreç olarak gördü. Onlar için asıl korku, yeni sistemin Esad’ın tek adam yönetimine gerçekten son vermeyebileceği. Hükümet ve güvenlik kurumlarındaki HTS bağlantılı figürlerin belirgin varlığı, bu endişeleri daha da keskinleştirdi; geniş kapsayıcılığın güveni yeniden inşa etmek için vazgeçilmez olduğu bir anda siyasi tekelleşme kaygılarını körükledi. Parlamentonun oluşumu bu ayrılıkları daha da derinleştirdi. Yol haritasının resmi gerekliliklerini yerine getirse de temsil gücü ve yasama organının geniş çapta istenen değişiklikleri getirecek gerçek yetkiye sahip olup olmayacağı üzerine uzun süredir var olan şüpheleri yeniden alevlendirdi. Kısacası, siyasi geçiş ilerledi ama onu demirleyen uzlaşma, güven veya meşruiyet olmadan.

Kumların üzerindeki kazanımlar

Eğer diplomasi geçişin en görünür başarısıysa –ki haklı olarak öyle– ekonomi, erken ilerlemenin sınırlarının en keskin biçimde hissedildiği alan. El-Şaraa, ekonomik canlandırmayı yol haritasının temel bir sütunu yaptı: İthalat vergilerini düşürdü, memurlar için yüzde 200 maaş artışı duyurdu ve Suriye’nin iş için açık olduğunu sinyal vermek üzere yatırımcıları çekti. Kısa bir süre için bu önlemler somut sonuçlar verdi. Enflasyon dramatik biçimde hafifledi; Şubat 2024’teki yaklaşık yüzde 110’dan bir yıl sonra yüzde 15 civarına geriledi; gümrük reformları, ticaret engellerinin azaltılması ve geçici olarak güçlenen para birimi sayesinde ama rahatlama geçiciydi. Enflasyon hızla geri döndü; yükselen fiyatlar maaş kazanımlarını hızla aştı. Maaş artışı sonrası bile, 750 bin SYP asgari ücret, temel aylık gıda sepetinin maliyetinin yalnızca yaklaşık üçte birini karşılıyor.

Hükümetin başarısı olarak, temel malların arzı iyileşti. Elektrik sağlanması önemli ölçüde arttı; bazı bölgelerde Esad döneminde mevcuttan on katına ulaştı. Yakıt kıtlıkları hafifledi. Ekmek yeniden güvenilir biçimde erişilebilir hale geldi. Ne var ki bu başarılar ağır bir bedel karşılığında geldi. Elektrik, yakıt, ekmek ve ulaşım fiyatları, sübvansiyon yeniden yapılandırması sonrası hepsi keskin biçimde yükseldi. Suriyeliler şimdi gelirlerinin daha büyük bir payını temel mallara harcıyor; 2011’den beri herhangi bir noktadan daha fazla; bu da siyasi ayrılıkları aşan giderek artan bir hayal kırıklığı kaynağı.

Geçiş idaresi, Suriye’nin ekonomik çöküşünün yapısal kökleri için sorumlu tutulamazken, krizin yönetimi büyüyen eleştirilere yol açtı. Politika yapımında tepeden inme yaklaşım, aşırı finansal ve sosyal kırılganlık anında sübvansiyonların kaldırılmasına hızlı geçiş ve anlamlı kamu danışmanlığı olmadan piyasa liberalizasyonuna kayış. Tüm bunlar birçok Suriyeliyi sadece başa çıkmakla kalmayıp sabırlı kalmakta zorlanıyor. Sonuç, yüzeyde toparlanma işaretleri gösteren ama yapısal olarak kırılgan ve giderek siyasi açıdan patlayıcı bir ekonomi.

Adaletin salyangoz hızı

Suriyelilerin uzun zamandır temel taleplerinden olan adalet ve hesap verebilirlik, siyasi ve yapısal sınırlarla sıkı biçimde kısıtlanmış halde kaldı. Suriye, kapsamlı geçiş adaleti için gerekli yasal altyapıdan yoksun. Ceza kanunu savaş suçlarını, insanlığa karşı suçları veya zorla kaybetmeleri tanımıyor ve gerekli reformları geçirecek güçlendirilmiş bir parlamento olmadan, adalet sisteminin araçları sınırlı kalıyor. Uzun zamandır baskıyla travmatize edilmiş topluluklar, seçici adaleti başka bir adaletsizlik biçimi olarak görüyor. Onarıcı yolların inandırıcı eksikliği, öfkeyi körüklüyor ve bazılarını gayriresmi adalet veya intikama itiyor. Sünni kabile mensupları tarafından Alevi mahallelerine yönelik son saldırılar, mezhepsel terimlerle yeniden çerçevelenen bir suç olayından kaynaklandı; kurumsal adaletin yok veya taraflı görüldüğü durumlarda şiddetin ne kadar hızlı alevlenebileceğini gösterdi.

Kırılgan bir sükûnet

Güvenlik ortamı da dikkate değer istikrarlaşma ile derin yapısal kırılganlığın karışımına tanık oldu. Silahlı fraksiyonlar 'Savunma Bakanlığı’na bağlandı ve güvenlik güçleri arasındaki ilk disiplin, volatil bir anda intikam cinayetlerini önledi ama bu 'istikrar', mezhepsel çatışma noktalarıyla defalarca test edildi. Mart’taki 'kıyı ihlalleri' ve Temmuz’daki 'Süveyda huzursuzluğu', yeni birleştirilmiş güçler üzerindeki kontrolün sınırlarını ortaya koydu. Disiplinsiz birlikler ihlaller, intikam cinayetleri ve orantısız operasyonlar gerçekleştirdi; topluluklar arası güvensizliği derinleştirdi. Yine de son gelişmeler, bazı kurumsal öğrenmeyi işaret ediyor. Bu iyileştirmeler önemli ama temel sorunları çözmüyor: Parçalı güvenlik sektörü, zayıf disiplin ve hâlâ yerel komutanlara bağlı, merkezi komutaya değil birlikler.

Daralan bir pencere

Suriye’nin geçişinin ilk yılı bir dizi atılım getirdi ama aynı zamanda merkeziyetçi otorite, yönetilen katılım ve ertelenen zor seçimler üzerine kurulu bir modelin sınırlarını ortaya koydu. İstikrarsızlaştırma ve diplomatik atılımlar zaman kazandırdı ama süresiz değil. Kamu beklentileri, devletin yanıt verme kapasitesinden daha hızlı yükseliyor ve resmi anlatılar ile günlük gerçeklikler arasındaki uçurum genişliyor. Bu, şimdi Suriye’nin yörüngesini şekillendiren gerçek fay hattı. Bekleyen görev artık sadece düzeni sürdürmek değil; birinci yılda kaçınılan yapısal soruları karşı koymak: Güç nasıl paylaşılıyor, adalet nasıl sağlanıyor, güvenlik güçleri nasıl yönetiliyor ve ekonomik yükler nasıl ele alınıyor? Bu tartışmalar zor olabilir ama ertelemek çok daha riskli. Geçen yıl geçişin vaadini gösterdi; önümüzdeki yıl temellerini test edecek.

* Chatham House’taki Şark el-Awsat Enstitüsü’nde araştırmacı olarak çalışan Haid Haid'in Al Majalla'deki yazısı çevrilerek özetlendi.