Anasoylu Maiteniler

• Mittaniler, köklü bir kültürün M.Ö 1500’lerdeki yeni ismidir. Asurlar onlara Khanigabalt, Hititler Mitanni, onlar ise kendilerine anasoylu anlamında MAİTENİ derler. 

SOYDAN AKAY

Nefertiti, Puduhepa ve Amazonlar -Hurri kültürü bağlamında-

Tiamat‘ı yenip hegemonyasını ilan eden Babil İmparatorluğu’na karşı Hurri dağ toplulukları Kassit Konfederasyonu adı altında örgütlenerek direnişe geçerler. Elam ve Hititlerle de ittifak kuran Kassitler M.Ö 1500’lerde Babil hegemonyasına son verirler. Bu durum Amanoslarlardan orta Toroslara, ta Anadolu içlerine kadar tüm toplulukların güvencesi olur. Özellikle de orta Toroslar ve Amanoslar hattındaki Hurrilerin özgür ve özel birimler halinde yaşaması, diğer topluluklarla dostluk temelinde yaşamı ön plana çıkar. Bugünkü Rojava merkezli Hurri- Mitanni imparatorluğu bunların başında gelmektedir. Antik Tell Xalaf’ın (M.Ö 6000-4000) olduğu bereketli ovalık alanda şekillenen Mittaniler, köklü bir kültürün M.Ö 1500’lerdeki yeni ismidir. Asurlar onlara Khanigabalt, Hititler Mitanni, onlar ise kendilerine anasoylu anlamında MAİTENİ derler. Çok sayıda prensesin evlilik yoluyla başta Mısır ve Hitit saraylarında olmak üzere yerel Krallıklara “gelin“ olarak gitmesi, gittikleri yerlerde Hurri dil ve kültürünü yaymaları da Mitanni İmparatorluğu’nun dayandığı güçlü kadın kimliğini ifade etmektedir

Hurri kültürünün etkisi

Mitanniler çağında (M.Ö 17. yy’dan M.Ö 13. yüzyıla kadar) iki süper güç ön plandaydı: Mısır ve Hitit imparatorlukları. Mısır, Sümer uygarlığının hemen yanı başında ondan etkilenerek gelişen ilk uygarlıklardandır. Yazı, piramit (Ziggurat/Tapınak), mitoloji vb. yönlerden benzerlikler arz etmektedir. Hitit imparatorluğu daha özgün yanlar taşımaktadır. Dayandığı Hurri-Luvi kültürü ve bu kültürün “taşması“ olarak adlandırılan Anadolu’daki (Anatolia= ışık ya da güneş ülkesi. Kuzey Kürdistan’ı da kapsar) bir çok özerk-yerel beylikleri, kent sistemlerini bünyesine alması sebebiyle görece demokratik bir görünüm sergilemektedir. Gücünü çoklu, yerel kültürel kimlikle pekiştirmiştir. Hititlere “Anatolia’nın Sümerleri (ilk kuruluş süreci) dersek yerinde bir benzetme yapmış olabiliriz. Ancak Sümerler hızla Aryan ve Hurri kültürel izlerini erkek egemenlikli anlayışla hızla terk edip çarpıtırken, Hititler Hurri kültürünün etkisinden kendini kurtaramaz. Farklılığı yediği kültürün aşısının güçlü etkisidir. İşte Mısır ve Hitit dünya sahnesinde yer alırlarken siyasal anlamda da bu durumu Hurri boylarının direnişine borçludurlar. Çünkü Sümer uygarlık geleneğini temsil eden Akad ve Babil imparatorluklarını ortadan kaldırırlar. İki süper güç Hurrilerin stratejik konumunu ittifak ya da işgal yöntemiyle elde etmek isterler. Ağırlıklı basan eğilim Hurrilerin özerklik statülerini koruyacakları şekilde vassal, ittifak konumuna getirmektedir. Durum, bugünün Suriye ve Irak eksenli Orta Doğu gerçeğine oldukça benzemektedir. Hurriler ve bölgenin otantik halkları yerinde kalıp (bir kısmı soykırımlarla ağır tahribatlar yemiş olsa da) direnişlerini sürdürürken hegemonik güçler önemli oranda farklılaşmışlardır.

Mittani- Mısır ilişkisi ve çatışması

Mısır, Hiksoslar döneminde (M.Ö 16. yy) Suriye’de Fırat Nehri’ne kadar etkisini geliştirir. Dıştan gelen, kimi kaynaklara göre Semitik kimilerine göre de Aryan güçlerden oluşan Hiksoslar Mısır’da oldukça etkin olan Amon rahiplerinin örgütlenmesi ile ülkeden kovulurlar. Güç ve zenginlik Amon tapınak sistemindeydi. Eski Krallık döneminden beri (M.Ö 2613-2181) statüleri pekişmişti. Krallık yönetimleri onlar tarafından belirlenirdi. Mesela M.Ö 16. yüzyılda da 3. Tutmasis’in (1504-1450) kral ilan edilmesinde belirleyici olurlar. Aynı dönemde Kraliçe Hatşepsut’un ülkeyi yönettiğini, Amon rahipleri tarafından “AMON RA’NIN KIZI” olarak ilan edildiğini görmekteyiz. Bu dönemde askeri bir faaliyet, coğrafi bir yayılımdan ziyade ticari ilişkiler yanında sanatsal eserlerde gelişmeler yaşanır. Tapınak mimarisi ve heykelcilik stilindeki gelişkinlik kadın kraliçenin yönetiminde olur. Bu bir imparatorluk stratejisi miydi, bir kadının yönetime damgasını vurması mıydı bunu tam bilemiyoruz. Yine de kadın anlayışının ağır basma ihtimali güçlüdür.

Mısır Kraliçesi’nin bu siyasi kültürel çizgisi en çok tarihte “Hurri“olarak da anılan Mittanilere yarayacaktır. Mittaniler büyük bir askeri ve politik güç olarak öne çıkacaktır. Kraliçe öldürüldü mü öldü mü bilinmez ama hayatını kaybedince Amon rahipleri, yeğeni olan 3. Tutmasis’i kral ilan ettiler. Tutmasis’in yaptığı ilk iş halası Hapşetsut’un adını tüm kayıtlardan sildirmek olur. Onun yerine büyükbabasının isimlerini taşıyan tapınaklar yaptırır. Kraliçenin aksine askeri kimliği ile ön plana çıkar. Mısır’ın Suriye sahasıyla savaşı yeni olmamakla birlikte 3. Tutmasis ile birlikte daha da şiddetlenir. Asi (orantes) Irmağı üzerindeki Kadeş’i ele geçirir. Fenike, Babil ve Suriye savaşlarından sonra Mitannilerle karşı karşıya gelir. Mısır Mittannileri yenilgiye uğratır. Mittanni kralı ve prenslerinin çocuklarını esir alıp Mısır sarayına götürüp kendi çıkarları için eğitir. Dağlara çekilen Mittanniler kısa sürede birlik olup toparlanırlar. M.Ö 1450’de 3. Tutmasis ölünce yerine 2. Amenofis (M.Ö 1450-1425) tahta geçer.

Siyasal evlilikler; Mittani, Hitit, Mısır…

Mısır-Mitanni Savaşları kısa sürede uzlaşı ile sonuçlanır. Mısır’ın şartı Mitannilerin Hititlerle ilişkilerini sınırlamalarıdır. Bu uzlaşı 4. Tutmasis (M.Ö 1425-1408) zamanında dostluk antlaşmasına dönüşür. Tutmasis bir Mittanni prensesiyle evlenir. Bu evlilikten 3. Amenofis dünyaya gelir (1408-1372). Hurri-Mittanni “kanını" taşıyan bu kral Mittanni kralı 2. Suttarna’nın kızı Kiluhepa’yla, sonradan da Mittanni krallarından Tuşratta’nın kızı Taduhepa ile evlenir. Evlilikle pekişen bu siyasi anlaşmadan sonra Hititler Mittannilere ateş püskürür. Büyük bir saldırı başlatırlar. Hitit kralı Şupulluliuma (1350-1320) İşuura (Elazığ tarafları) bölgesine sefer yapınca Mittannilerin sert direnişiyle karşılaşır ve yenilgiye uğrar. Tuşratta Hititlerden kazandığı ganimetin bir kısmını sonradan Nefertiti‘nin kayınbabası olacak olan 3. Amenofis’e verir (Mısır-Amarna arşivinde bu gelişmelerin tümü kayıtlıdır). Mittanniler bu savaşla anlaşma gereği Mısırlıların desteğini de alır. Kuşkusuz ki Hititler yenilmiş olmalarına rağmen boş durmayacaklardır; Mittanniler içindeki taht kavgalarını kışkırtır ya da gelişen taht kavgalarında taraf tutarak sarayda darbe yaparlar. Hitit yanlısı yeni kral vassal olmayı kabullenerek Mısır’la ilişkilerini sınırlar. Zira Hitit kralı kendi kızını Mittanni kralı ile evlendirerek ittifakı pekiştirir. Evlilik hegemonla otonom prenslikler arasında bir tür simgesel sözleşme biçimidir. Ancak dönemin yaygın politik evlilikleri bir takım kültürel siyasal gelişmelere yol açacaktır. Tarih boyunca doğal şekilde gelişen kültürel etkilemeler, yayılmalar siyasi evlilikler sayesinde imparatorluk yönetimlerine, belli dönemlere damgasını vurmuştur.