Arîşe û derfetên Akademiya Kurdî

• Her çiqas Kurd di rojeva cîhanê ya siyasî de zêdetir cih bigirin jî, xebatên zanistî yên derbarê Kurdî û Kurdan ji hêla hejmarê ve kêm in û rastî elaqeyeke mezin jî nehatine.

 

SAMÎ HEZIL

Lêkolînên Kurdnasiyê yên modern her wekî Martin von Bruinessen destnîşan dike bi çavdêrî û lêkolînên mîsyoner û dîplomatan dest pê kir. Berhema Maurizio Garzoni, Grammatica e Vocabolario Della Lingua Kurda, ya di 1787’an de çap bû, wek xebata destpêkê rêya lêkolînên nû vekir. Xebatên Kurdnasiyê li destpêka sedsala 20’an êdî ji çarçoveya teng a lêkolînên îranolojiyê derket û bi xebatên dîplomatên Ingilîz, Fransî û Rûsan berbelav bû. Xebatên rojhilatnasan û koleksiyonên ku li navendên wek Parîs, London, Berlîn û St.Petersburg ketin nav qeydên pirtûkxaneyan, bûn çavkaniyên sereke yên xebatên Kurdnasiyê. Bi demê re lêkolînerên Kurd, û sazî û beşên Kurdî jî daxilî nav serpêhatiya vê meydanê bûn, bi taybetî jî rola înstîtuya rojhilatnasiyê ya Lenîngradê û kesayetên wek Qanatê Kurdo, Heciyê Cindî, Çerkez Bakaev û yên din hêja ne mirov qala wan bike. 

Li roja îro, bi zanîngehên Başûr û Rojava, bi beşên Kurdî yên zanîngehên Bakur û bi gelek saziyên lêkolînê, em dikarin behsa gewdeyeke stûr a xebatên akademîk ên Kurdnasiyê bikin. Ji hêla saziyên perwerdehî û lêkolînan û her wisa ji hêla tekst û berhemên tomarkirî ve, rewşa Kurdan bi awayekî relatîf hem baş û hem jî nebaş e. Dema ku pîvana berawirdkirinê, paşxane û derfetên gelên cîran ên xwedî dewlet û zanîngeh û saziyên dewletên bipêşketî, bi taybetî yên Ewrûpî be, hingê rewşeke nebaş xuya dibe. Lewre, paşxaneya wan gelan û ezmûna wan a sazûmanî xurt e û mîraseke berbiçav hiştine ji bo roja îro, û ekolên navdar ên zanîngehan jî pê re ava kirine. Ji hêla din ve jî, mirov dikare behsa dîrokeke saziyên Kurdan bike û li ber destên me tomargehên teks û berheman, koleksiyonên aîdî serdemên cuda hene ku bi têra gelek lêkolînên cihêreng bikin.

 

Statuya Kurdan tesîrê li lêkolînên Kurdnasiyê dike 

Di mijareke wiha berfireh de, li gorî qewareya nivîsê, em ê ancax bikarin behsê bînin ser çend xalên sereke. Paşxaneya dîrokî ya akademiya Kurdî û tecrubeyên paşerojê yek ji wan xalan e. Du pirs di vê mijarê de derdikevin pêş: Ezmûnên Kurdan ên rabihuriyê yên weke înstituyên serbixwe, kursî û beşên zanîngehên welatên cihê û saziyên lêkolînê ji bo saziyên îroyîn yên wek zanîngeh, înstîtu û beşên Kurdolojiyê mîraseke çawa hiştin; xebatên arşîvkirî, koleksiyonên berheman, xebatên teknîk û ferhengî û kuliyata ku derket holê ji bo bikaranîna roja îro, çiqas sûdewer û amade ne? Pirsa duyem jî ew e ku tecrubeyên sazûmanî yên rabihuriyê bi çi awayî divê bibin mijarên lêkolînê da ku ji bo bipêşxistina saziyên heyî daneyan berdest bikin? Di lêkolînên siberojê de xuya ye ku bersivên wan pirsan ê bêhtir eşkere bibin.

Yek ji kêşeyên sereke yên li pêş akademiya Kurdî astengiyên fizîkî ye ku bi rewşa Kurdan û statuya wan a siyasî re têkildar e. Ji ber arîşeyên siyasî, pêwîstiyên destûra çûn û hatinê û kêşeyên ewlehiyê lêkoler û xwendekar bi awayekî serbest nikarin miracaetî zanîngehan bikin û derfetên wan saziyan bi kar bînin. Astengiyên bi vî rengî ji hêla întelektuelî ve jî dûrahiya heyî ya navbera Kurdan pesend dike. Di vî warî de hin hewldanên têkildarbûnê hene ku zanîngeh bi bernameyên hevpar û sempozyuman dikin ku têkiliyan geş bikin. Dîsa jî ew înîsîyatîf hêj di asteke nizm de ne, û pêwistî bi plansaziyên berfirehtir heye. 

 

Pirtûkxane û arşîv heyatî ne

Her wisa, çavkaniyên dijîtal ku derfetan çêdikin ji bo parvekirina berhemên zanîngehan, dikarin bandora astengiyên fizîkî kêmtir bikin. Çanda dijîtal li roja îro her çiqasî li seranserê cîhanê bi pêşketibe jî, ew derfet ji bo xebatên akademîk ên Kurdî hîn jî di asteke baş de nîne. Sîstemeke hevpar a parvekirina çavkanî û daneyan divê ava bibe da ku sînorên lêkolînê berfirehtir bibin. Ji bo pêkanîna wan jî katalogên zengîn ên dijîtal, derfetên wergerê û tîpguheziyê, klavyeyên pirzimanî û arşîvên deng û wêneyan wek pêwîstiyên sereke diyar dibin. Michael Rubin di gotareke xwe de ji bo xebatên Kurdnasiyê ji xebatên teorîk zêdetir giringiya çavkaniyên zimanî û pirtûkxaneyan derdixe pêş. Rubîn balê dibe ser derfetên lawaz ên ku pirtûkxane pêşkêş dikin û sedemên vê yekê jî bi temenê ciwan ê zanîngehên Kurdî û bi kêmasiya tevkariya saziyên siyasî ve girêdide.    

Her çiqas Kurd di rojeva cîhanê ya siyasî de zêdetir cih bigirin jî, xebatên zanistî yên derbarê Kurdî û Kurdan ji hêla hejmarê ve kêm in û rastî elaqeyeke mezin jî nehatine. Daneyên ku Michael Rubin derpêş dike vê yekê nîşan dide. Di şeş kovarên akademîk ên navdar de, yên wek The British Journal of Middle Eastern Studies, Middle Eastern Studies, Middle East Policy û yên din, ji salên 1970’yî ta 2015’an 77 gotarên derbarê Kurdan cih girtine. Hejmara wan gotaran ji bo nirxandina baldariya akademiya cîhanê ya li ser mijarên Kurdnasiyê xwedî qîmeteke daneyî ye. Ji hêla din ve jî tercîhên akademisyenên cîhanê yên li ser mijaran, perspektîfên wan û encamên wan gotaran dikare fikreke rexneyî bide akademiya Kurdî û bibe alîkar da ku dîmenekî giştî ya disîplînên di zanîngehên Kurdan de nîşan bide.

Di bîst salên dawî de li zanîngehên Başûr û li beşên ziman û çanda Kurdî yên li Bakur hejmara tez û gotarên zanistî bi awayekî berbiçav zêde bû. Hejmara kovarên hekemî û îmkanên weşandinê jî gihişt asteke bilind. Digel kêşeyên metodolojîk, kalîteya lêkolînê û nirxandina xebatan, di demeke kurt de lîsteyeke dirêj derket holê. Di tezên wan deh salên dawî de ku xwendekarên zanîngehên bakur nivîsîne, ji mijarên teorîk bêhtir, mijarên lêkolînê û bi taybetî jî folklor wek tercîh derdikeve pêş. Her çiqas di demeke kurt de bi hejmareke zêde xebat pêk hatibin jî, pêwîstiya bi zêdetir lêkolînan û berfirehkirina qadên lêkolînê xwe nîşan dide. Wek mînak M. Izady di qada dîroknûsiyê de wek kêmasiya sereke nebûna lêkolînan destnîşan dike. Li gorî Izady di gelek pirtûkxaneyan de derbarê dîroka Kurdan a ji serdema antîkîteyê ta roja îro bi têrê belge û agahî hene, an ku ti kêmasiya keresteyên lêkolînê tine, lê lêkolîn bi xwe kêm in. Bi nihêrîna Izady, tiştê ku pêwîstî pê heye ew e ku Kurd bi xwe dîroka xwe binivîsin û dîroknûsiya Kurdî ji helwêstên alîgir û subjektîf biparêzin. 

Di xebatên akademiya Kurdî de pêwîstiya pirzimaniyê jî bi awayekî berbiçav xwe dide kifşê. Ji bo lêkoler û akademisyenên Kurd zanîna zimanên fermî yên dewletên herêmî, zanîna zimanên wek Ingilîzî û Fransî, û hem jî zanîna bi zaravayên Kurdî hewcedariyeke esasî ye. Ev rewş her çiqas ji bo akademiya Kurdî wek bargiranî xuya bike jî, ji aliyekî din ve jî xwedî bandorên erênî ye. Ev yek hem asta zimanî û çandî ya akademiya Kurdî bilind dike û hem jî îmkanên zêdetir ên çavkaniyan û cihêrengiya mijaran dide akademîsyenan, û di heman demê de jî qadên lêkolînê berfirehtir dike. Bê guman rîskên xwe sipartina bi zimanên biyanî jî heye, lewre lêkoler û akademisyenên Kurd ji ber kêmiya bîblîoteka Kurdî referansên xwe zêdetir ji zimanên biyanî werdigirin û ev jî xetera bandoreke yekalî derdixîne holê. Wek mînak di nîqaşên lîngustîk de, zimanzanên Kurd li gorî zimanên ku ji xwe re pîvan digirin –zimanê(n) ku ew pê dizanin– hewl didin qaydeyên zimanî yên standart kifş bikin, û di encama vê helwestê de jî referansên cihê yên li gorî zimanên cihê û tercîhên cihê dibin bayîsê rewşeke tevlihev.  

Akademiya Kurdî, her ku pişta xwe daye xebatên du sed salên dawî û li ser bingehê sazî û dezgehên lêkolînê û beşên Kurdî yên ewilî ava bûye, di qonaxeke giring re derbas dibe. Îro hebûna zanîngeh û beşên Kurdî hêviyekê dide mamoste, xwîner û lêkolerên qada Kurdnasiyê. Lê gelo ev hêvî dê bi çi awayî bibe bingehê xebatên rasyonel, û kêşeyên heyî yên giring, ku li jorê me bi awayekî giştî çend ji wan destnîşan kirin, dê bi çi awayî çareser bin? Ev pirs tev dê di rojeva akademiya Kurdî ya salên pêş de cih bigirin.