İran’ın ‘Suriye Planı’ suya düştü

• İran, Suriye’de kalıcı ekonomik ve siyasi nüfuz kurmak için ABD’nin ‘Marshall Planı’na benzer bir model esas aldı. Milyar dolarların harcandığı projenin başına İran Devrim Muhafızları Ordusu’ndan inşaat mühendisi Abbas Akbari getirildi.
•  Lazkiye’den Halep’e kadar Suriye’yi yeniden inşa etmek için 400 milyar dolara ihtiyaç duyulsa da Suriye’nin İranlı şirketlere olan borcu en az 178 milyon dolar. Ancak Esad’ın devrilmesiyle, Akbari’nin Suriye planı da çöpe gitti.

Beşar Esad’ın Aralık 2024’te Heyet Tehrir El Şam (HTŞ) tarafından devrilmesinin ardından İran’ın Suriye’deki stratejik planları ortaya çıktı. İran, BAAS rejimi döneminde milyar dolarlar harcadığı projelerle Suriye’de kalıcı ekonomik ve siyasi nüfuz kurmayı amaçladı. İranlı altyapı devi Mapna Grubu, 2008 yılında Şam yakınlarındaki bir enerji santralini genişletmek üzere ilk büyük sözleşmeyi imzaladı. Ardından Homs kenti yakınlarında ikinci bir santral inşa etti. Bu anlaşmalar, 2011’den önce İran’ın Suriye’ye yaptığı büyük yatırım dalgasının bir parçasıydı. Suriye, ayrıca bu sürede  “Direniş Ekseni”nin kilit geçiş noktası hâline geldi.

2011 yılında Suriye’de iç savaşın başlaması, İran’ın askeri, siyasi, dini ve ekonomik çıkarlarını tehdit etti. Savaş, Mapna şirketini doğrudan vurdu. Homs yakınlarındaki Cender (Jandar) elektrik santralinde çalışan yedi İranlı, isyancılar tarafından kaçırıldı ve ikisi öldürüldü.

Lazkiye’de 411 milyon euroluk proje

Mapna, yaşananlara rağmen yatırımlarını geri çekmedi; tam tersine, şirket savaşın tahrip ettiği Suriye elektrik şebekesini onarmak üzere yeni sözleşmeler yaptı. 2015 yılına gelindiğinde elektrik şebekesi, savaş öncesi üretim kapasitesinin yaklaşık yarısını sağlıyordu. Şirketin en iddialı projesi ise Lazkiye’de 411 milyon Euro’ya mal olan yeni bir enerji santrali inşa etmekti. Projeler en başından itibaren sorunlu ve yüksek maliyetliydi. 2018’de başlaması ve 20 ayda tamamlanması planlanan santralin inşaatı şu an durmuş. Mapna, Esad’ın devrilmesinden bir ay önce, inşaatın yaklaşık yarısının tamamlandığını duyurmuştu.

Planın başındaki isim: Akbari

İran, Suriye’deki projeleri yönetmesi için, Mart 2022’de “İran-Suriye Ekonomik İlişkileri Geliştirme Ajansı” adını taşıyan birimin başına İran Devrim Muhafızları Ordusu’ndan inşaat mühendisi Abbas Akbari’yi getirdi. Bu birimin görevi, iki ülke arasındaki ticareti artırmak ve İran’ın Suriye’ye yaptığı yatırımların geri dönüşünü sağlamaktı. Akbari’nin ekibi, ABD’nin Marshall Planı’nı model alan çalışmayı esas aldı. Akbari, sivil projelerdeki lojistik destek için Devrim Muhafızları’nı devreye koydu.

Reuters, HTŞ’nin Şam’ı kontrol etmesinin ardından Şam’daki İran büyükelçiliğinde Akbari tarafından imzalanmış belgelere ulaştı. Bu belgeler, Akbari’nin desteklediği projelerin ayrıntıları, harcanan paraları ve başarısızlıkları gün yüzüne çıkarıyordu. 

Mayıs 2022 tarihli 33 sayfada söz konusu “Marshall Planı”na atıf yapılıyordu. Söz konusu ABD planı, savaş sonrası Avrupa’yı yeniden canlandırmak için bir yol haritasıydı. İran, aynı modelle hem Esad kurtarılacak hem de İran bölgede önemli bir güç haline gelecekti. 

33 sayfalık raporda dikkat çeken önemli detaylardan biri ise Suriye’yi yeniden inşa etmek için 400 milyar dolara ihtiyaç olduğuydu.

178 milyon dolar borç

Esad’ın devrilmesiyle Suriye’nin doğusundaki bir petrol çıkarma projesi terk edildi. İran’ın dini lideri Ayetullah Ali Hamaney’e bağlı bir hayır kurumu tarafından inşa edilen 26 milyon dolarlık Fırat Nehri üzerindeki demiryolu köprüsü ise yıllar önce bir ABD koalisyonu hava saldırısında yıkıldı. Onarılmadı ve ödemesi de tam yapılmadı. Elçilikte bulunan yaklaşık 40 projeye ait dosyalar, İran’ın Suriye’deki toplam yatırımlarının sadece küçük bir kısmını oluşturuyor. Ancak sadece bu dosyalarda bile, savaşın sonlarına doğru Suriye’nin İranlı şirketlere olan borcu en az 178 milyon dolar olarak hesaplandı.

İran Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü İsmail Baghaei, Aralık ayında yaptığı açıklamada, yeni Suriye yönetiminin önceki taahhütlere sadık kalmasını beklediklerini söyledi. Ancak sonuç alamadı.

Yaptırımlar ve borçlar

Halep’teki termik santral de iç savaş sırasında zarar gördü ve hiçbir zaman tam olarak onarılamadı. İran Enerji Bakanı olan Mapna’nın sahibi Abbas Aliabadi ve Mapna çalışanları Reuters’ın Suriye’de ne kadar harcama yaptıklarına yanıt vermedi, bu ödemelerin alınıp alınmadığını kamuya açıklamadı.

Mapna, 2022 yazına gelindiğinde Halep’teki termik santralin bir kısmını onarmıştı. Diğer projeler ise devam ediyordu. Cender santrali ise çatışmalarda hasar görmüş, ancak düşük kapasiteyle çalışır hâlde kalmıştı.

Mapna’nın yaşadığı sorunlar, Suriye’de faaliyet gösteren başka birçok İranlı şirket için de geçerliydi. Tahran merkezli özel bir elektrik kablo firması olan Copper World da benzer sorunları yaşamış. 2012 yılında isyancıların şirketin sevkiyatını çalması ve Esad’ın zararı karşılamadığı da belgelerde ortaya çıktı.

Bulunan bir belgede Copper World, Suriye’deki mali zorlukları nedeniyle Akbari’den yardım istedi. Mektupta, Suriye Merkez Bankası ve para transfer şirketi üzerinde baskı kurarak Copper World’e ödenmesi gereken 2,4 milyon doların tahsili talep ediliyordu.

Birleşmiş Milletler’e (BM) göre, 2015 itibarıyla İran, Suriye’de yıllık yaklaşık 6 milyar dolar harcadı. İran, bu tahminleri abartılı bulsa da resmi bir rakam paylaşmadı.

2015 ile 2020 yılları arasında İran ve Suriye, Tahran’ın alacaklarını tahsil etmesini hedefleyen bir dizi anlaşma imzaladı. Bu anlaşmalar kapsamında İran’a: Tarım için toprak, cep telefonu operatörü lisansı, konut projeleri, fosfat madeni çıkarma hakları ve petrol arama sözleşmeleri verildi.

İran, zamanla bazı ihaleleri başka ülkelere kaptırıyordu. Akbari’nin başında olduğu ajansın çalışmasına göre, Suriye’nin diğer büyük müttefiki Rusya, ülkedeki yatırımlarını “kârlı sektörlere”  özellikle petrol ve gaz alanına yoğunlaştırmıştı. Ve İran’ın Lazkiye Limanı’nı işletme hakkını aldığına dair anlaşmadan yalnızca yedi ay sonra, Suriye bu işletme lisansını bir Fransız şirketle yeniledi.

Esad gitti, projeler de bitti

Akbari göreve başladığında, Esad İran ve Rusya’nın desteğiyle ayaklanmanın büyük bölümünü bastırmıştı. İran, bazı stratejik kazanımlar elde etmişti: Suriye ordusu üzerindeki nüfuzunu derinleştirmiş, ithal ettiği milislerin yanı sıra yerel milis gruplar da geliştirmişti. Tahran ayrıca Şam, Seyyide Zeynep ve Halep gibi merkezlerde paramiliter güçlerini konumlandırmıştı.

Ancak İranlı şirketlerin Suriye’ye ilgisi azalıyordu: 2022 ve 2023’te Suriye’de yılda yalnızca 11 İran bağlantılı şirketin kaydı yapıldı. İran, 2023 ve 2024 yıllarında Suriye ile yeni anlaşmalar imzaladı. Bu anlaşmalar arasında ortak bir banka kurulması, sıfır gümrük vergili ticaret ve yerel para birimlerinin kullanımıyla yapılacak yeni ödeme sistemleri yer alıyordu. Bu sistem, ABD doları kullanımını azaltarak yaptırımlardan kaçınmayı hedefliyordu. Ancak Esad’ın geçen yıl devrilmesiyle birlikte, Akbari’nin Suriye planı tamamen sona erdi. HABER MERKEZİ