Kürt sanatında kadın portreleri
Kürt kadın sanatçıların her biri sanat alanına damgasını vurarak bugüne kadar toplum üzerinde etkilerini sürdürdü. Kürdistan’da sanat alanında önemli bir atılım yapan bu sanatçıların yaşamı haksızlık, acı ve kederle dolu olsa da birçoğu Kürdistan tarihinin değerli ve unutulmaz insanları arasında yer aldı.
Kakşar OREMAR
Her toplumun ekonomik, bilim ve sanat alanında atılım yapan aydın insanları bulunur. Bu insanlar önemli ve tarihi bir iz bırakarak etrafındakileri de etkiler. Kimileri savaşa giderek savaşçı olur ama kimileri de savaş komutanı olur, savaşın rengini ve toplumun yaşamını, çehresini değiştirir.
Yüzyıllardır Kürt kadınlar da siyasi, ekonomik, sanat ve toplumsal alanda erkeklerle omuz omuza mücadele etmiştir. Meryem Xan’dan, Dayîkî Cemal’e, Banû Şêrwanî’den Gulbihar’a, Kürt sanatında önemli yer tutan Kürt kadın sanatçıların her biri sanat alanına damgasını vurarak bugüne kadar toplum üzerinde etkilerini sürdürdü. Kürdistan’da sanat alanında önemli bir atılım yapan bu sanatçıların yaşamı haksızlık, acı ve kederle dolu olsa da birçoğu Kürdistan tarihinin değerli ve unutulmaz insanları arasında yer aldı.
Kadife sesli Meryem Xan
Ehmedê Botî’nin kızı olan Meryem Xan, 1904 yılında Dêrgolê Köyü’nde dünyaya gelir. Meryem Xan sanat eğitimini Botan’ın yaylalarında, şölenlerinde ve yaslarında zengin bir kültürden alır. Meryem Xan Kürdistan ve dünyanın durumunun kötüye gittiği yıllarda doğar. 10 yaşına geldiğinde ise 1. Dünya Savaşı başlar. O dönem Osmanlı devleti dağılma sürecine girer ve yüzyıllardır aynı topraklarda yaşayan Ermeni halkı için ölüm fermanı verilir. Kürt halkı da haklarını elde etme ve bağımsız bir Kürdistan için isyan etmeye başlar. Yaşananlardan dolayı birçok Kürt Güney Kürdistan’a göç etmek zorunda kalır. Meryem Xan’ın ailesi de ekonomik sebeplerden dolayı önce Qamişlo’ya, ardından da Zaxo, Musul ve Bağdat’a göç etmek zorunda kalır.
Qamişlo’da Meryem Xan, Bedirxan ailesinden bir genç ile evlenir. Ama maalesef birlikte kurdukları yaşam uzun sürmez. İngiltere’nin isteği üzerine 1939 yılında Bağdat’ta Kürt radyosu kurulur. Radyoda Kürtçe şarkıların arşivlenmesi için bir kampanya başlatılır. Anlatılanlara göre Meryem Xan, 1935 yılından 1947 yılına kadar Kürtçe radyoda çalışır ve bu arada kendi stranlarını da arşivler. Bir grup sanat hocası tarafından kurulan radyoda, sanatçılar maaş sahibi olmak için şarkı söyler. 1940 yılına kadar Kürt sanatçıların radyodan maaş alamadığı belirtiliyor. Yine bazı kişilerin anlatımlarına göre, 1944 yılında Meryem Xan, Seîd Axayê Cizîrî, Hesen Cizîrî, Elmas Xan, Resûl Gerdî ve birçok Kürt sanatçı bir araya gelip sanat hocalarının karşısına tek tek çıkarak ses ve şarkı söyleme sınavına girerler.
Meryem Xan stran söylediği zaman orada bulunan sanatçılar ve sanat hocaları, Meryem Xan’ın sesinin güzelliğine, hakimiyetine ve stiline hayran kalır. Sınavda ölümsüz sanatçı Seîd Axayê Cizîrî dışında kimse Meryem Xan’ın sesine yetişemez. Meryem Xan hayatının son günlerine kadar Kürtçe radyonun işçisi olarak kalır ve her gün radyoya gelip çalışır. Kürtçe’nin dört lehçesini de en iyi söyleyen seslerden olan Meryem Xan büyülü ve çok güçlü bir sese sahiptir. Bütün parçalarında yaşadığı hasreti ve hüznü görmek mümkün.
Meryem Xan’ın ölümüne ilişkin iki söylenti var. Kimileri 1945 yılında böbrek hastalığında dolayı iki yıl tedavi gördüğünü, 1947 yılında Musul’daki hastanede yaşamını yitirdiğini ve Bağdat’da bulunan Şêx Meirof Mezarlığı’na defnedildiğini söyler. Kimileri ise ailesinden uzak kaldığını, eşinden ayrıldığını ve sessiz bir hayat sürdürerek 1949 yılında Bağdat’da bir hastanede yaşamını yitirdiğini belirtir.
Soranî folklorun sesi Dayikî Cemal
Dayikî Cemal, Soranî stranları arşivleyen ilk kadın sanatçıdır. Gerçek adı Ferhe ya da Behîce Îbrahîm Yeiqûb’dir. Gençliğinde çok güzel bir kadın olduğu için toplumda Dayikî Cemal ismiyle anılır. Dayikî Cemal, geri kalmış toplumun örf ve adetlerinden dolayı şarkı söylemeyi erken yaşta bırakır ve ölene kadar kimsenin kendisini sanatçı olarak tanımaması için ortadan kaybolur. Halk arasında sevilen ve sayılan bir kadın olan Dayikî Cemal’in Bağdat Radyosu’nda birkaç şarkısı bulunuyor. Fakat üzerinden uzun yıllar geçtiği için ses kayıtları çok iyi değil. Dayikî Cemal’in bilinen stranlarından bazıları şunlardır: Amînê Amîn, Ay Bênin Bênin, Hey Belar Belar, Xanimî Silêmanî, Hey Axa u Axa. Dayikî Cemal 1979 yılında Bağdat’ta bulunan Medînet Eltib hastanesinde yaşamını yitirir ve cenazesi Şêx Meirof Mezarlığı’nda defnedilir.
Nesrîn Şerwan
Feodal topluma karşı direnerek Kürt sanatına hizmet eden kadınlardan biri de Nesrîn Şêrwan’dır. Asıl ismi Xoxê Omer Osman olan Nesrîn Şêrwan, 1928 yılında Şirnex’te dünyaya gelir. Durumu iyi olan bir aileye sahip olsa da Kuzey Kürdistan’da yaşanan serhildan ve toplumsal değişimin ardından ailesinin yaşamı da alt üst olur. Bu yüzden babası Omer Osman çaresiz kalarak 1932 yılında binlerce aile gibi yönünü Güney Kürdistan’a verir. 1933 yılında Omer Osman, geçimlerini sağlasın diye bütün çocuklarını Zaxo’ya gönderir. Orada Nesrîn Şêrwan kardeşleri ile birlikte zengin ailelerin yanında çalışır. Güçlü sesiyle bir düğünde söylediği şarkıyla keşfedilir. O düğünde Kürt sanatçı Elî Merdan’ın hocası sesine hayran kalır ve bir müzik grubunda yer alması için Nesrîn Şêrwan’ı Bağdat Radyosu’na gönderir. Nesrîn Şerwan’ın radyodaki sanat hayatı bir müzik korosunda yer almasıyla başlar. 1944 yılında Kürt radyosunda çalışmaya başlayan Nesrîn Şerwan, ömrünün sonuna kadar Kürt kurumlarından uzak durmadı.
Folklorik ve anonim parçalar seslendiren Nesrîn Şêrwan, birçok Kürtçe eserin yok olmasını engellemiştir. Söylediği parçalarda genellikle Kürdistan’ın dağ, yayla ve köylerinin güzelliklerini anlatır. Nesrîn Şêrwan’ın seslendirdiği stranlardan bazıları şunlardır: Gulşênî, Were Narîn, Hey Nêrgiz - Nêrgiz, Koçerê, Şêxê Dînê, Çiyayê Me Bilind in, Hay Berde Berde, Hesenîko, Hey Can, Nêrî, Ez Nayêm, Derdê Dilan, Hesen Hesen e Lo Lawo, Narê.
Nesrîn Şêrwan, radyoda 500 Kürtçe şarkıyı bir araya getiren ilk Kürt kadın sanatçılarındandır. 50 yıl radyoda çalışan Nesrîn Şêrwan da birçok Kürt sanatçı gibi maalesef hayatının son yıllarını yoksulluk içerisinde geçirdi. Bağdat’da 10 Ekim 1990 yılında hayatını kaybeden ve Şêx Meirof Mezarlığı’na defnedilen Nesrîn Şêrwan’ın cenaze törenine birçok sanatçı ve radyo çalışanı katıldı.
Tiyatro, sinema ve ses sanatçısı Gulbihar
Gulbihar, 1932 yılında Kuzey Kürdistan’ın Colemêrg kentine bağlı Koçanisê Köyü’nde dünyaya gelir. Aslen Behdînan bölgesine bağlı Amediyêlidir. Fatma Mihemed ya da sanatçı ismi ile Gulbihar’ın, sanat yaşamı Amediyê’de başlar. Farklı bir stil ve müzik türü ile zorlu sanat yolculuğuna çıkar. Bu yolculuğunu da sürekli “Acı ve keder dolu bir yaşam” olarak adlandırır. Gulbihar, 1949 yılında Arap sanatçılarla tiyatro sahnesine çıkarak sanat çalışmalarına başlar. Tiyatronun ardından sinema dünyasına girer ve 3 Arap filminde rol alır. Wirde (Kırmızı Gül), Eros Elfirat (Fırat’ın Gelini) ve hiçbir televizyonda yayınlanmasına izin verilmeyen Lilşeib (Halk İçin) filmlerinde oynar.
Gulbihar’ın seslendirdiği 300’e yakın şarkının içeriğinde topluma mesaj ve öğüt ile birlikte Kürdistan’ın güzelliği yer alır. Yaşamının son dönemlerinde Duhok’da yaşayan Gulbihar, yaşadığı ekonomik zorlanmalar sonucu çaresiz kalarak Bağdat’a yakınlarının yanına gider. Son yıllarında oldukça zorluk çeken Gulbihar, öldüğünde Necef şehrinde defnedilmeyi vasiyet eder. Maalesef kimsesiz olarak vefat eder ve ölümünün ardından bir tören dahi düzenlenmez.
Entelektüel Kürt sanatçı Elmas Xan Mihemed
Elmas Xan Mihemed, 1894 yılında Kuzey Kürdistan'ın Dêrgulê Köyü’nde dünyaya gelir. Kemal Reûf Mihemed Hoca’nın anlatımlarına göre, Elmas Xan Mihemed, 1 Mart 1945 yılında Bağdat’ta bulunan Kürt radyosuna gider ve 21 Ocak 1952 yılına kadar 73 şölen sunar. Elmas Xan ölümüne kadar Bağdat'ın Eldoriyin Mahallesi’nde yaşar. Güzel bir sese sahip olan Elmas Xan, Botan ve Behdînan bölgesine ait stranları radyoda arşivler. Elmas Xan'ın bilinen stranlarından bazıları şunlardır: Hey Nêrgiz, Lêlê Kinê, Hatim besta Belekê, Dotmam.
Zengin bir kadın olan Elmas Xan bir İngiliz ile evlenir. Meryem Xan Ehmed’in kuzeni olan Elmas Xan, Kürt sanatçılarını ve Kürt sanatını çok severdi. Bundan dolayı evinin kapısını sanatçı, aydın ve Kürt siyasetçileri için her zaman açık tutan biri olarak tanındı. 1974 yılında Bağdat’ta hayatını kaybeden Elmas Mihemed ya da Elmasa Kurdî, Elmenteket Mezarlığı’na defnedildi.
Sanatçı Banû Şîrwanî
Banû Şîrwanî, Nene Qemeronî’dan sonra Horasan Kürtleri arasında en çok tanınanlardan olan Banû Şîrwanî, Qoçanê Kürtlerindendir. Müzik tarzı Meryem Xan, Nesrîn Şêrwan ve Eyşe Şan’a benzemektedir. Çocukluğunda babasının aracılığıyla Kürtçe şarkı söylemeye başlar. Asıl ismi Mahbanû Ebbasî olan Banû Şîrwanî, kimine göre 1929, kimine göre ise 1926 yılında Qoçanê’ye bağlı Welîava Köyü’nde çiftçi bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelir. 40 yaşında Meşed Radyosu’nda şarkı söylemeye başlar. Babası bölgede tanınan bir dengbêjdir. Çocuk yaşta annesini kaybedince, babası onu kendisiyle birlikte dengbêj divanlarına götürür.
Dutar (saz) çalan, Kürt sanatını ve kültürünü sevenlerden biri olan Melek Husênxan, Banû Şîrwanî’nin doğduğu köyde Kürt sanatçıları bir araya getirir. Tarih öğretmeni, Kürt dili ve Kürt kültürü aşığı olan Kelîmulah Tohîdî’nin, Banû Şîrwanî ile yaptığı bir röportajın bir kısmı şöyle: Ben daha 20 yaşındayken Kürt bir çoban olan Elî Ekber Qehremanlo ile evlendirildim. İki yıl sonra sarılık hastalığından öldü. Ben ve 2 aylık çocuğum tek başımıza kaldık. Bir yıl sonra hayvanlarımı satarak köyden çıkmak zorunda kaldım. Köyde şarkı söyleyemiyordum çünkü köylüler, ‘Daha kocasının ölümünün üzerinden bir yıl geçmeden şarkı söylüyor’ diyerek beni hor görüyordu.”
Çok uzun bir hayat hikayesi olan Banû, Meşhedê Radyosu’nda yüzlerce şarkı arşivler. Radyoda şarkıları her gün yayınlansa da dinleyiciler yine de radyoya onlarca mektup yollayarak şarkılarının daha fazla çalınmasını isterdi. Fereh Pehlewî, Meşhedê Radyosu’na gidince Banû ulusal Kürt kıyafetleri ile stranlarını söyler ve herkesi etkiler. Banû’nun yaşam hikayesini ve yaşadığı zorlukları dinleyen Fereh Pehlewî bundan oldukça etkilenir ve bunun üzerine kendisine 500 dönümlük bir arazi hediye eder. Fakat 1979 yılında gerçekleşen devrimde arazi elinden alınır. İslam Rejimi’nin başa gelmesi ardından kadınların şarkı söylemesi yasaklanır ve Banû Şîrwanî de idam korkusuyla kendini gizler. Herkes öldüğünü zanneder. Yıllar sonra yaşadığı ve oğlunu evlendirdiği ortaya çıkar.
Kurmancî stranların söylenmesinin ve tanınmasının kahramanlarından olan Banû Şîrwanî’nin hakkı sürekli gasp edilse de, kendi ayakları üzerinde durmayı başardı. Her zaman sesi ve sanatıyla var olacak olan Banû, 2003 yılında Meşehdê’de hayatını kaybetti. Ölene kadar da “Newînî Derdê Cudayî” stranını söyleyerek hayatında yaşadığı zorlukları bununla dile getirdi.
Behdinan folklorunun sesi Fewziye Mihemed
Fewziye Mihemed 1926 yılında Güney Kürdistan'ın Seyîdava Köyü’nde dünyaya gelir. Fakat babasının işlerinden dolayı çocukken Musul ve Bağdat'a göç ederler. Folklorik şarkılara olan sevgisi daha çocuk yaşlarda başlar. Büyüdüğünde de Kürt stranlarını öğrenmek için sürekli Kürdistan’ı ziyaret eder. Güzel bir sese sahip olan Fewziye Mihemed, düğün ve şölenlere katılır. 1944 yılından 1952 yılına kadar Bağdat’ta Kürtçe radyoda çalışarak haftada 30 ile 45 dakikaya arasında Kürtçe parçalar seslendirir. Evliliği ardından şarkı söylemeyi bırakan Fewziye Mihemed’in dört kızı ve bir oğlu bulunuyor.
Fewziye Mihemed, radyoda çalıştığı süre boyunca 100'e yakın Kürtçe şarkı arşivledi. Fakat şu an radyo arşivinde sadece 77 dakika süren 15 şarkısı bulunuyor. 1992 yılında Bağdat’ta hayatını kaybetti. Sanatçı Gulbihar'ın kızkardeşi olan Fewziye Mihemed Qumrî Serbalim Şîne, Lê lê Êmo, Xeftanê, Dotmam, Girê Sîra Bi Sîre ve Lê Lê Megirî adlı bilinen Kürtçe şarkıları seslendirdi.
