Mezraları, ziyaretleri, sarnıçları ve fıstık bahçeleriyle: RÎVON

• Rîvon'un Türkçeleştirilmiş adı Tilkiler. Bu köy Pazarcık'a bağlıdır ve Antep ile Besni sınırlarında yer alır. 37 mezrası var ama “Nerelisin” diye sorulduğunda herkes kendini Rîvonlu olarak tanıtır. Mezra ismi ikinci planda söylenir. İsimlerden anlıyoruz ki çoğu mezra kurucusunun adıyla anılıyor.

 

FİRAZ BARAN

 

Atmi aşiretinin Pazarcık'ta 12 kolu var. Bu kollar Rîvon, Zêtkan, Maxikan, Sadaqan, Koytan, Bûgan, Kizîran, Oxcan, Qawan, Qarkan, Xalikan’dır. En çok mezrası ve ziyareti olan kol ise Rîvon'dur.

Rîvon kolunun mezralarını listelemek için Stuttgart'ta Sadık Bakırdağ, Freiburg'ta Îrbamê Xatûne ve Dortmund'ta Haydar Geçilmez ile görüştüm. Rîvon koluna bağlı 37 mezra tespit ettim. İsimleri şöyle:“Camikon, Conon, Çaqon, Gundê Alife, Gundê Xocayê Ano, Gundê Cixe, Gundê Çolêx, Gundê Deva, Gundê Gurde, Gundê Karte, Gundê Kare, Gundê Karre, Gundê Kindir, Gundê Miste, Gundî Murke, Gundê Ore, Gundî Sile, Gundî Xinde, Gundî Xoyle, Guraşon, Gundê Hörik, Mozikon, Ollakoron, Owlix, Ponon, Tokûşon, Qaragol, Qûliyon, Qosarûton, Quron, Xalakoron, Uzunçarşı, Zorbûn, Olîdîwana, Gundê Kore, Gundî Olaîson, Gundî Olîbagîreş, Qaradada, Gundê Tuxe.” 

Bu mezraların tümü resmiyette bir köy sayılıyor. Rîvon'un Türkçeleştirilmiş adı Tilkiler. Bu köy Pazarcık'a bağlıdır ve Antep ile Besni sınırlarında yer alır. 37 mezrası var ama “Nerelisin” diye sorulduğunda herkes kendini Rîvonlu olarak tanıtır. Mezra ismi ikinci planda söylenir.

Kurucularının adıyla anılıyor

İsimlerden anlıyoruz ki çoğu mezra kurucusunun adıyla anılıyor. Örneğin Sadık Bakırdağ, Gundê Xindeli. Anlattığına göre, dedesi Xindo bu mezrayı kuruyor. Bu nedenle onun ismiyle anılıyor. Rîvonlular bugün köyden çok Antep, İngiltere, Almanya ve İsviçre'de yaşıyor. Bu dört yerde de dernekleri var. Almanya ve İsviçre derneklerinin Köln ve Solothurn kentlerinde yaptığı iki etkinliğe katıldım. Bu etkinliklerde mezra isimleri üzerine şu bilgileri derledim: Gundê Çolêx'i kuran Xallo isimli bir kişi. Solak olduğu için lakabı Çolax oluyor. Ailesi ve mezra halen bu isimle anılıyor. Gundê Alife, Gundê Murke, Gundê Sile, Gundê Miste, Gundê Xocayê Ano, Gundê Ore, Gundê Olîbagîreş ve Olîdîwana mezraları da ismini kurucusundan alıyor. 

22 mezra boşaltıldı

Şunu da vurgulamalı: Bugün sadece 15 mezrada insanlar yaşıyor. Diğer 22 mezra ise 60'lı ve 70'li yıllarda göç ve 80'li yıllarda devletin baskıları nedeniyle boşaldı.

Fıstık bahçeleri

Rîvon, fıstık bahçeleriyle meşhurdur. Ortadoğu'nun en büyük fıstık tüccarlarından biri olan Ökkeş Nagaş, Rîvonludur. Bir Almanya ziyaretinde kendisiyle söyleşi yapmıştım. Nagaş kendi köyündeki fıstık üretimi konusunda şu bilgileri vermişti: “Köyümüze ait 200 binin üzerinde fıstık ağacı var. Yılda ortalama bin 100 ton fıstık elde ediyoruz.”

Yüzlerce sarnıç var

Rîvon mezralarının çoğunda içme suyu sıkıntısı yaşanıyor. Bu nedenle Rîvon coğrafyasında yüzlerce sarnıç var. Almanya'nın Leverkusen kentinde görüştüğüm Rîvonlu Nusret Yavavlı şöyle diyor: “Kimi sarnıçlar kayadan oyma ve bir futbol sahası büyüklüğündedir. Ne zaman ve kimler tarafından yapıldığını biz de bilmiyoruz. Köyümüzün coğrafyasında kayadan oyma mağaralar da vardır. Ancak tarihi ve arkeolojik alanlarımız henüz araştırma konusu olmamış."

Londra'da berberlik yapan ve bir Almanya ziyaretinde tanıştığım Yusuf Yazgılı da sarnıçlar konusunda şu bilgiyi paylaşıyor: “Pınar, kuyu veya deresi olmayan mezralarımız var. Bunlar yazın içme suyu sorunu yaşıyor. Bu nedenle her aile kendi evinin önüne veya fıstık bahçelerinin içine sarnıç yaptı. Sarnıçların ağzı 70-80 cm genişliğinde. Derinliği 4-5 metre ve genişliği 10 metreye kadar çıkmakta. Toprağı kazıyoruz, içini sıvalıyoruz. Yağmur suyu bu sarnıçları dolduruyor. Yazın o suyu tüketiyoruz."

 

Rîvon’un ziyaretleri

Rîvon mezraları birbirine komşu; 18 km uzunluğunda ve 18 km genişliğinde bir alana yayılmış durumda. Bu alanda yer alan ziyaretleri listelemek ve tanımak istiyorum. Ancak yazılı bir kaynak yok. Bu nedenle yaklaşık yirmi kişiyle yaptığım görüşme sonucu Rîvon mezralarında 20 kutsal mekan tespit ediyorum. Bu ziyaretler şunlar:

Ercos Ziyareti:  Gundê Xinde'dedir.

Gurbuz Dada Ziyareti: Bayramê Donişe bu ziyaret üzerine şöyle diyor: “Uzunçarşı köyündedir. Yaşlı ve büyük bir barû (meşe) ağacıdır. Gövdesi de kalındır. Üç kişinin kolları ancak sarmalamaya yeter. Meyvesi yoktur. Ziyaretçiler için orada bir sarnıç da yapıldı."

Golla Reşik Ziyareti: Gundê Kare ve Gundê Pone mezraları bu ziyarete gider. Yaşlı bir meşe ağacıdır. Dibinde küçük bir göl vardır.

Kara Ziyaret: Ollakoron ve Xalakoran mezralarına yakın. Îrbamê Xatûne ilkbahar ve sonbaharda ziyarete gittiklerini anlatıyor ve ekliyor: “İlkbaharda yağmurların bol yağması ve verimin bol olması, sonbaharda ise alınan ürünün sağlıklı ve huzur içinde tüketilmesi için dua ediyoruz.”

Qaradada Ziyareti: Üç yaşlı meşe ağacıdır. Rîvon'da en çok ziyaret edilen kutsal mekandır. Perşembe akşamları Omaxli Ziyareti ile birbirine ateş topu attıklarına inanılır. (Bu, Kürdistan'ın farklı alanlarında çok rastladığım bir söylence.)

Qur Ziyareti: Qênî (Ganidağı) dağının yüksek noktalarından biridir. Bir palût ağacıdır.

Kalikê Haydon Türbesi: Uzunçarşı köyündedir. Türbede Haydo Dede'nin mezarı var.

Kunê Bê: Yel ziyaretidir. Qênî (Gani) dağının zirvesinde, içi oyuk bir kayadır. Oyuğun içinde bir yel eser. Bu yelin romatizmaya iyi geldiğine inanılıyor. Dortmund’da görüştüğüm Gundê Gurde'den Olî Malê Mame Çolik şu anısını paylaşıyor: “Çocuktum. Ayağım şişti. Yürüyemiyordum. 'Yel girmiş, Kunê Bê'ye götürün' dediler. Abim beni eşeğe bindirdi ve ziyarete gittik. Ziyaret tepededir. Orada insanlar yok, orman var. Ziyarette bir givîj (alıç) ağacı var. Ağacın yanındaki delikli kaya, ziyarettir. Etrafı taşlarla örülmüştü. Taşlara niyaz oldum. Sonra delikli taşın içine girdim. 1.5 metre bir derinliği var. Sonra da tünel gibi uzuyor. Orada serin bir hava geliyor. Biraz kaldım. Sonra çıktım ve biraz yattım. Abim de ateş yaktı ve annemin verdiği tavuğu kesti, lokmaları çocuklara dağıttı. Dönüşte tepeden yokuş aşağı ineceğimiz zaman ben eşekten indim ve yaya yürüdüm. Beni öyle görünce şaşırdılar. Ondan sonra ayağım iyileşti. Halbuki ziyarete giderken ayağımı yere basamıyordum."

Omaxli Ziyareti: Ağaçlardan oluşan bir ziyarettir. Bu ziyaret Rîvon ile Kizîron köyleri arasında.

Tonon Ziyareti: Bir taştır.

Toyî Baruye: Xalakoran mezrasındadır.

Veyis Efendi Ziyareti: Rîvon toplumu inanç olarak Alevi'dir. Pirleri Sinemil Ocağı'ndan, mürşitleri Axûçand Ocağı'ndandır. Veyis Efendi, Axûçand ocağının mürşitlerindendir ve Elazığ'ın Sün köyündendir. Pazarcık'taki taliplerinin Elazığ'a kadar gelip yorulmamaları için iki mermer taşını ziyaret olarak gösteriyor. 1993 yılında yaşanan bu olaydan sonra, kendi mürşitlerine çağırmak isteyen köylüler bu taşları ziyaret ediyor.

Darê Ziyaretê: Burası da Veyis Efendi'nin önerisiyle ziyaret oluyor. Zorbon mezrasındadır. Yaklaşık 70 yıllık bir tarihi olduğu tahmin ediliyor. Perşembe akşamları Kalikê Haydon ile birbirlerine ateş topu attıklarına inanılıyor.

Yıldız Ziyareti: Gundê Alife'nin hemen önünde, yaşlı ve büyük bir meşe ağacıdır.

Ziyaretê Çopike: Gundî Hörik'ın yanında. Ziyoratê Gore'nın karşısına düşüyor. Çok eski bir ziyaret olduğu söyleniyor.

Ziyaretê Gore: Gundî Hörik'ın yanında. Çok yaşlı iki meşe ağacıdır.

Ziyaretê Sayde: Awluk mezrasındadır. Bu mezradan olan Rıza Karadağ, ziyaret hakkında şu bilgiyi veriyor: “Saydo, millet tarafından sevilen, değer verilen bir divaneydi. Birçok kişi onu rüyasında görürdü. Sürekli toplum içinde gezerdi. Toplum kendisine maddi-manevi olarak yardımda bulunurdu. Bizim mezraya da sık sık gelir-giderdi. Geldiğinde o bir ağacın altında oturur, dinlenir ve 'Burası benim ziyaretim' derdi. Hakka yürüyünce insanlar oraya giderek adakta bulundu. Kürtçe bu ağaç türüne Darê Sîndane diyoruz. Bu ağacın palûtları oluyor. Sağlam bir ağaçtır." 

Ziyaretê Xille: Çok büyük ve yaşlı bir sîndan ağacıdır. Awluk mezrasına 2 km mesafededir. Xillo isimli şahsiyetin mezarı oradadır. Çok eski bir mezardır. Ziyaretin tarihi bilinmiyor.

Ziyaretê Zöri: Gundê Hörik'ın yanındadır. 1950'lerde burası ziyaret yapılmıştır. Bir alıç ağacıdır.

Ziyaretê Layle: Qaragol mezrasındadır. 15-20 tane yaşlı meşe ağacıdır.

 

Köy araştırmalarının önemi

Son yıllarımı Kürdistan köylerini araştırmaya ayırdım. Özellikle de Pazarcık ve Elbistan köylerini... Neden? Çünkü köyleri terk ediyoruz ve köydeki bilgileri yeni kuşaklara aktaramıyoruz. Ben de o bilgiler bizimle birlikte göçüp gitmeden yazılı hale getirmeye çalışıyorum. 

Ne mi yapıyorum? Bir köyün; varsa mezralarını, yaylalarını, kutsal mekanlarını listeliyorum. Sonra onları tanıtıyorum. Ayrıca bu alanlardaki mevki isimlerini derliyorum. Her köy ve yaylada dağ, taş, kaya, mağara, ova, dere, kuyu, pınar, yol isimleri farklıdır. Şu ana kadar sadece Pazarcık ve Elbistan'da on binin üzerinde Kürtçe mevki ismi listeledim. Çoğu mevkinin de kısa veya uzun öyküsü var. Onları da yazıyorum. Zamanla önemli bir bilgi toplanacağını düşünüyorum.

Doğal bitkiler

Ayrıca köylerde yetişen doğal bitkileri ve o bitkileri nasıl kullandıklarını da derliyorum. Örneğin Pazarcık köylerinde yiyecek ve salata olarak kullanılan 60 otu tanıttım. Onların Kürtçe isimlerini ve özelliklerini yazdım ve yiyecek olarak nasıl hazırlandıklarını anlattım. Bazı otlar da kurutuluyor ve kışın kullanılıyor. Onları da yazdım. Örneğin bazı otlar ve diğer doğal yiyecekler şunlar: Pung (yabani nane), çayê çê (dağ çayı), çayê pirçik (kayalıkların çıkılması zor yerlerinde yetişen bir çay türü), sîramok (yabani sarımsak), kakorik (Pazarcık'ta dört çeşidi yetişir) gibi...

Sadece karang'ı (kenger) örnek gösterirsem daha iyi anlaşılır. Karang'ın kendisinde çok sayıda Kürtçe kelime var. Ayrıca çok farklı şekilde kullanılan bir bitkidir. Örneğin sütüyle sakız, yaprağıyla salata yapılır. Sakızına, cûme karangon diyoruz. Kökünü yeriz, ona xilfe karangon deriz. Taze kök ve yapraklarıyla haşlanmış sebze yemeği yapar veya yumurtayla kavurabiliyoruz. Ya da haşlayıp sîramost (sarımsaklı yoğurt) yaparız. Ayrıca karangın ortasında bir filiz yetişir. Ona nêrî diyoruz. Nêrî, enginar veya ananasın köküne benzer. Toparlak olur. Onu da soyar, salatalık gibi yeriz veya kış için kuruturuz.

Bazlamê kivizan

Rîvon mezralarında da yüzlerce mevki ismi derledim ve köyün Almanya derneğine verdim. Ayrıca Rîvon'da yetişen doğal bitkileri listeleyerek tanıttım. Bunlardan sadece kivizanı örnek göstermek istiyorum. Kivizan meyvesi toplanıyor ve kurutuluyor. Bununla kahve ve bazlama yapılıyor. Hamur hazırlanırken içine kivizan atılıyor ve hamur öyle açılıyor. Sonra sêlin (sac) üzerinde pişiriliyor. Buna bazlamê kivizan diyoruz.