Ortadoğu’nun isimlendirmesi

• Ortadoğu ismi, dünya tarihinin bir döneminde Avrupa'nın kendini merkez alarak dünyayı şekillendirdiği isimlendirme pratiğinin ürünüdür. Bölge'nin coğrafi konumunu, batının bölgeye yüklediği stratejik önemi yansıtan adlandırma da, tıpkı haritalar gibi, görecelidir, her zaman bakış açısını yansıtır.

ŞAHİN KUÇİN

Coğrafi terimler sadece haritaları değil, insanların dünyayı algılama biçimiyle birlikte siyasi güç ilişkilerini de şekillendirir. Burada Ortadoğu terimi, belki de en dikkat çekici örneklerden biridir. 19. yüzyılından itibaren şekillenen isim bölgeye hem coğrafi hem de stratejik anlam yüklemiştir. Peki, neden bölgeye Ortadoğu denildi? Ve farklı bakış açılarıyla bakıldığında adlandırma acaba nasıl değişirdi? Batı’nın özellikle 19. yüzyıl sonlarında dünya üzerindeki güç arayışlarının yansıması olan terim, ilk olarak Britanya İmparatorluğu’nun Hindistan, Asya’ya olan ilgisi bağlamında kullanılmaya başlanmıştır. İngilizler, Hindistan’ı korumak ve ticaret yollarını güvence altına almak amacıyla bölgeye büyük önem atfetmiştir. Amerikalı denizci Alfred Thayer Mahan 1902’de bölgeyi tanımlarken kullandığı Middle East (Ortadoğu) ifadesi, günümüzde bildiğimiz şekliyle yaygınlaşmıştır.

Avrupa bölgeyi adlandırırken kendisini dünyanın merkezi olarak kabul etmiş, Avrupa’nın doğusuna doğru olan bölgeleri Doğu (East), Akdeniz'in doğusundan Hindistan’a kadar uzanan coğrafyayı ise Avrupa'ya göre orta konumda bulunduğu için Ortadoğu olarak adlandırmıştır. Daha doğuda yer alan Çin, Japonya gibi bölgeleri ise Uzak Doğu (Far East) olarak ifade etmiştir. Bu bakış, sadece coğrafi olmamakla beraber, kültürel, siyasi, üstünlük anlayışının yansımasıdır. Avrupa merkezli dünya görüşü, diğer bölgeleri kendine göre adlandırmış, bir anlamda Batı'nın üstünlük iddiasını haritalara yansıtmıştır. Adlandırmayı sorgulamak için biraz zihin egzersizi yapalım. Eğer dünyanın merkezi olarak Avrupa'yı değil de Amerika, Çin ya da Afrika baz alınsaydı, bugün bildiğimiz coğrafi isimler tamamen farklı şekillerde ortaya çıkabilirdi.

Şayet Amerika dünyayı isimlendirseydi, Ortadoğu büyük olasılıkla Batı Doğu veya Atlantik'in Doğusu ismiyle anılırdı. Amerika’dan bakıldığında Avrupa doğuya, Ortadoğu ise Avrupa’nın daha da doğusuna düşen bölgedir. Dolayısıyla orta kavramı yerine batıdan daha uzak coğrafyayı ifade eden terimler kullanılabilirdi. Çin’in tarihi merkez anlamına gelen Zhongguo (Çin) terimi üzerine kuruludur. Çin'e göre, Ortadoğu, batıya düşen coğrafyadır. Çin bölgeyi isimlendirseydi, muhtemelen, Batı Bölgesi, Batı Çölü gibi ifadeler kullanırdı. Çin'in tarihi ticaret yollarına (İpek Yolu) verdiği önem dikkate alındığında, bölgeye stratejik değil, ticari isim verilmesi daha olasıdır. Afrika merkez alınsaydı, Ortadoğu bugünkü konumuna göre kuzey doğuda kalan bölge olurdu. Afrika'nın Sahra Altı bölgesinden bakıldığında Ortadoğu Kuzeydoğu Asya ya da Çöl'ün Kuzeyi gibi isimlerle anılabilirdi.

Adlandırmalar sadece haritalarla değil, aynı zamanda insanların bölgelere yüklediği anlamlara da şekil verir. Ortadoğu salt yer tarifinden ibaret olmayıp, Batı'nın bölgeye yüklediği stratejik ve kültürel önemin de göstergesidir. Özellikle 20. yüzyılda petrolün önemi arttıkça, Ortadoğu enerji kaynağı, jeopolitik rekabetin merkezi olarak anılmaya başlanmıştır. Bölge halkları ise burayı Batı Asya ya da doğrudan yaşadıkları isimleriyle ifade ederler. Mezopotamya, Levant, Arap Yarımadası gibi. Özellikle son yıllarda, akademik çevrelerde alternatif isim arayışları hız kazanmıştır. Bazı akademisyenler ve siyasetçiler, tarafsız ifadelerle bölgeye, kendi coğrafi, kültürel gerçekliğini yansıtmaya daha yakın olan, Batı Asya, Kuzey Afrika gibi terimler kullanmayı önermektedirler.

Ortadoğu ismi, dünya tarihinin bir döneminde Avrupa'nın kendini merkez alarak dünyayı şekillendirdiği isimlendirme pratiğinin ürünüdür.

Bölge'nin coğrafi konumunu, batının bölgeye yüklediği stratejik önemi yansıtan adlandırma da, tıpkı haritalar gibi, görecelidir, her zaman bakış açısını yansıtır. Bugün farklı perspektiflerden ele alınması, yalnızca isimlendirmelerin değişmesine değil, aynı zamanda bölgeler arasındaki ilişkilere daha adil bir temel sağlamasına katkı sunabilir. Bu yüzden Ortadoğu isimden ziyade, Batı merkezli dünya görüşünün coğrafi izdüşümüdür. Perspektifi değiştirirsek terimin değişmesi de kaçınılmazdır.