Hüzün bırakıp gitti

• Eyşe Şan, 28 yıl önce ‘Qederê’, ‘Dayikê’ gibi unutulmaz şarkılar bırakarak aramızdan ayrıldı. Bütün hayatı hem feodal hem de Kürtçe üzerindeki baskılara karşı mücadele etmekle geçti. Hiçbir zaman boyun eğmedi. Antep’ten Almanya’ya; İstanbul’dan Bağdat’a kadar hep klamlarını söyledi. Dengbêjliği modernleştirdi, erkek egemen sisteme karşı Kürt müziğinin yaşayan efsanesi oldu.

Kürt müziğinin efsanevi kadın seslerindendi Eyşe Şan. Yanık,  kadife gibi bir sesi vardı. Bütün yaşamı sürgünde geçti. Amed’den Antep’e, oradan İstanbul’a, Almanya’ya, Bağdat’a, Hewler’e, İzmir’e… Aramızdan ayrılalı tam 28 yıl oldu.

Eyşe Şan toplumun dayattığı geleneklere başkaldırdı, hayallerinin peşinden gitti. Babasının dengbêj olmasından ötürü küçük yaşta müzikle tanıştı, dengbêj divanlarında büyüdü.

Dokuz yaşında babasını yitirdi. Çevresinin, kadınların şarkı söylemesine karşı çıkması ve feodal baskılar nedeniyle genç yaşta Amed’den ayrılarak Antep’in yolunu tuttu. Kürtçenin yasak olması nedeniyle Antep Radyosu’nda Türkçe şarkılar söylemeye başladı. 

1963 yılında İstanbul’a giderek konserler verdi. ‘Ez Xezal im’ şarkısıyla tanınan bir sanatçı oldu. Kısa süre sonra çıkardığı Kürtçe-Türkçe ilk kasetiyle de zaten tüm Kürdistan’da tanıdı. Baskılara daha fazla dayanamayan Eyşe Şan Türkiye’yi terk ederek Almanya’ya gitti, ardından İstanbul’a döndü. Kürtçe şarkılar söylediği için baskılar ve tehditler devam etti. Yıl 1979. Eyşe Şan bu kez Bağdat’ın yolunu tuttu… 

Dengbêj divanları

Ve hikâyesini şöyle anlatıyor:

“1938 yılı Kasım ayında Diyarbakır’da dünyaya geldim. Dört çocuklu bir ailenin üç kızından biriyim. Annem Haciye Hanım, Erzurumlu Hacı Mustafa Bey’in kızıydı. Kendi döneminin tanınmış dengbêjlerinden olan babam Osman ise Cibran aşiretine mensuptu. Ailem son derece dindar ve sofuydu. Müziğe ilgi duyuyordum. Müziğe olan merakım ise babamdan geliyor. İlk olarak babamın evinde kurulan dengbêj divanlarıyla müziğe ‘Merhaba!’ dedim. Babam dönemin en iyi dengbêlerinden biriydi. Onun sesi beni çok etkiliyordu. 

Babamın klamları

Çocukluk yıllarımda iyi bir dini eğitim aldım. Mevlitlerde kaside ve Kur’an okuyordum. Kur’an okurken herkes beni ayakta dinliyor ve ağlıyordu ama ben klam söylemek istiyordum. 9 yaşında babamı kaybettim. Çevremdeki insanlar kadınların şarkı söylemesine şiddetle karşı çıkıyordu; bu yüzden sadece mevlitlerde ilahiler okuyabiliyordum.

Bir gün dengbêj divanında babamın klamlarını okuyorlardı fakat yanlış söylüyorlardı. Bu beni çok üzmüştü, ağlamıştım. Neden hatalı okuyorlar diye… Bunun üzerine kararımı verdim: ‘Babamın klamları ben devam ettirmeliydim.’

 

 

Baskılara boyun eğmedim

Annem diğer kardeşlerimden farklı olduğumu söylerdi: ‘Eyşe’nin sesi, huyu, ahlakı babasına benziyor. Onunla gurur duyuyorum’ derdi. Fakat feodal bir yapıya sahip olan toplumuzda baskılar sadece benim üzerime değildi. Ailem çok etkileniyordu; ‘kızın, Kur’an hatim etmiş. Neden klam söylüyor? Ayıptır, büyük günah işliyor, siz de günaha giriyorsunuz’ gibi sözler söylüyorlardı. Bu baskılara boyun eğmedim, başkaldırdım. Bedeli ağır oldu ama müzik sevdamdan vazgeçmedim. ‘Ailemin ya da toplumun beni öldüreceğini bile bilsem babamın yarım bıraktığı klamları söyleyeceğim’ diyordum kendi kendime. Ahlakımı, sesimi, mertliğimi, müziğe olan merakımı babama borçluyum.’’

Antep günleri

Eyşe Şan, babasının yolundan gitmek istiyordu. Ancak baskılar da artıyordu. Artık doğduğu toprakları terk etme zamanı gelmişti. İlk kez dışarı çıkacaktı. Antep’e yerleştiği ilk zamanlarda yalnızlık yetmezmiş gibi, bir de uzun süre geçim sıkıntısı çekti. İlk zamanlar terzilik yaptı, bir yandan da Abdullah Nail Baysu’nun da yardımıyla Antep Radyosu’nda Türkçe şarkılar söylemeye başladı. Kürtçenin yasak olduğu yıllardı. Kadın kimliğiyle dengbêj olabilmenin, en az Kürtçe şarkılar söylemek kadar imkânsız göründüğü o dönemde bunu başarmak ve toplumun kalıplarını kırmak başlı başına bir devrimdi. Bu zorlu süreci Eyşe Şan şöyle anlatıyor:

 

 

Şehnaz’ım…

“Kürtçenin yasak olması nedeniyle iki yıl boyunca radyoda Türkçe şarkılar okudum. Fakat içimde hep babadan kalan Kürtçe klamları söylemek vardı. Ana dilimde klamlar söylemek istiyordum. Bu özlem hep yüreğimi yakıyordu. Başlangıçta haftanın bir günü çıkıyordum radyoda ama sonra yoğun istek üzerine haftanın beş günü çıkmaya başladım. Bu süre içinde kızım dünyaya gelmişti. Kimsemiz yoktu bu hayatta. Bir ben vardım bir de kızım Şehnaz… Kızım için, onun geleceği için daha çok çalışmam gerekiyordu.

Her acı anlatılır da bu acı başka… Ne kadar anlatsam o kadar az kalır. Şehnaz’ım bir buçuk yaşındayken vefat etti. Çok güzel ve zeki bir kızdı Şehnaz’ım. Benim umudumdu, sabrımdı. Beni hayata bağlayandı, yaşamam için sebepti. Herkesin evladı kendine candır, kendine kıymetlidir ama o benim için evlattan öteydi. Yaşamayan bilemez; her acı geçer ama evlat acısı geçmez. Analık zordur, meşakkatlidir ama evladını kaybeden ana olmak ölmekten beter. Şehnaz vefat ettikten sonra radyoyu bıraktım. Hayat bana haram oldu. ‘Bir daha Antep’e dönmem’ dedim. İstanbul’a gittim.”

Ez Xezal im

“Bir daha Antep’e dönmem” diyerek yola çıkan Eyşe Şan’ın hayatında artık bir dönemin kapıları aralanmıştır. 1963 yılında İstanbul’a adım attı. “1963’te İstanbul’a geldim. Burada ilk plak çalışmamı yaptım. O dönem Kürtçe her yerde yasaktı ama bu kez kararlıydım. Kürtçe klamlar okuyacaktım. İlk plağımda bunu gerçekleştirdim. Biri Siverek üzerine Türkçe söylediğim ‘Çileli Başım’ diğeri yarı Türkçe yarı Kürtçe olan ‘Xifse’ idi. Okuduğum ilk Kürtçe klam Ez Xezal im’dı. Yarısı Türkçe, yarısı Kürtçe idi. Çıkardığım Kürtçe-Türkçe ilk plağım kısa sürede her yere ulaşmıştı ve çok satmıştı.

İstanbul’da da tanıdığım yoktu. Orada da sahipsizdim. Ömrümün çoğunda bana sahip çıkacak kimse olmadı. Hep tek başıma mücadele etmek zorunda kaldım. İstanbul’da plakçıları dolaşırken sahibi Yahudi olan bir plak şirketine denk geldim. Bu plak şirketi bana stüdyoda bir deneme çalışması yaptırdı. Sesimi çok beğendiler.

Bir ilk olacaktım, ilk kez bir Kürt kızı Kürtçe klamlar okuyacaktı. Plak şirketinde beni dinleyen kişi, arkadaşına, ‘Bana deneme plak için bir Kürt kızı geldi. Adı Eyşe, sesi muhteşem. Ona plak yaparsam kısa sürede çok zengin olurum. O yüzden plak yapacağım’ der. Benimle sözleşme yaptılar. Sözleşmeyi yaptıktan sonra da plaklarım art arda çıkmaya başladı. Plaklar çıktı ama nasıl olsa bu anlamaz diye bana çok az bir para ödediler. Oysa benim plaklarım çok büyük bir ilgi görmüş ve dönemin en çok satan plakları arasında yer almıştı bundan benim haberim bile yoktu. Bunu anlayana kadar iş işten geçmişti. Sonra Avrupa’ya çıktım.”