Trump'tan Çin'e nadir element kozu

• Çin, küresel nadir toprak elementleri üzerindeki hakimiyeti ve yeni ihracat kısıtlamaları, ABD ve AB’yi tedarik krizine sürüklüyor. Sinolytics yöneticisi Jost Wübbeke, “Çin ihracatı keserse, dünya ekonomisi sarsılır" uyarısını yaptı.
• ABD ve Avustralya, Çin’e karşı 3 milyar dolarlık mineral anlaşması imzaladı. 53 milyar dolarlık kaynağı hedefleyen anlaşma, madencilik ve işleme yatırımlarıyla Batı’nın tedarik zincirini güçlendiriyor. Trump, “Yakında nadir toprak fazlamız olacak" dedi.

Çin elektronik, otomotiv, savunma sistemleri ve yapay zeka çipleri gibi kritik sektörler için vazgeçilmez olan nadir toprak elementleri (REE) üretiminin yaklaşık yüzde 60'ını ve rafinasyonunun 90'ını kontrol ediyor. Bu elementler –samaryum, gadolinyum, terbiyum, disprosyum, lutesyum, skandiyum, yttriyum, holmiyum, erbiyum, tuliyum, europiyum ve ytterbiyum dahil– F-35 savaş uçakları, denizaltılar, Tomahawk füzeleri, elektrikli araç motorları ve yarı iletkenlerde hayati rol oynuyor.

Pekin'in bu hakimiyeti, Batı ekonomilerini ve tedarik zincirlerini kırılgan hale getiriyor. Örneğin, ABD'nin savunma sanayii Çin'e bağımlı olduğu için kısıtlamalar milyarlarca dolarlık üretim kesintilerine yol açabiliyor.

Trump, ticaret gerilimini alevlendirdi

ABD Başkanı Donald Trump, Çin mallarına yüzde 145'e varan gümrük vergileri uygulayarak ticaret savaşını alevlendirdi. Buna yanıt olarak, Çin Ticaret Bakanlığı 4 Nisan 2025'te yedi nadir toprak elementi (samaryum, gadolinyum, terbiyum, disprosyum, lutesyum, skandiyum ve yttriyum) için ihracat kısıtlamaları getirdi. Bu hamle, ABD'li 28 şirketi (Nvidia ve Qualcomm dahil) lisans listesinden dışlayarak tedarik zincirlerini felç etti. Trump, kısıtlamaları "sinsi ve düşmanca" olarak nitelendirerek, "Çin'in nadir toprak elementleri oyunu oynamasını istemiyoruz" dedi ve Çin'in fentanil ihracatı ile soya fasulyesi alımlarını da en büyük sorunlar arasında saydı. Çin Ticaret Bakanlığı sözcüsü, kısıtlamaları "meşru ulusal güvenlik önlemleri" olarak savundu ve Trump'ı "ticaret gerilimlerini alevlendirmekle" suçladı.

Berlin merkezli Sinolytics'in yöneticisi Jost Wübbeke, DW'ye "Dünya ekonomisi büyük ölçüde Çin'den gelen mıknatıslardan bağımlı. İhracat durursa, etkisi küresel ölçekte hissedilir" dedi. New York merkezli Teneo'nun yöneticisi Gabriel Wildau ise, "Arz kesintileri daimi bir tehdit unsuru olmaya devam edecek" diyerek Pekin'in kalıcı politika izlediğini vurguladı.

 

Kısıtlamalar ABD sanayisini vurdu

Ford, Mayıs'ta Chicago'daki SUV üretimini hammadde sıkıntısı nedeniyle azalttı; oto parça tedarikçileri Aptiv ve BorgWarner, nadir elementlere daha az bağımlı motorlar geliştirdiğini duyurdu ancak bunlar henüz yaygın değil. Amerikan Ticaret Odası'nın Mayıs anketine göre, ABD'li şirketlerin yüzde 75'i stoklarının birkaç ayda tükeneceğini öngörüyor. Üreticiler, Washington'a müzakereleri hızlandırma çağrısı yaptı.

Gerilimler, 11 Mayıs 2025'te İsviçre'de ABD Hazine Bakanı Scott Bessent ile Çin Başbakan Yardımcısı He Lifeng'in müzakereleriyle yumuşadı. Taraflar, 90 günlük gümrük vergisi ateşkesine ve Çin'in Nisan kısıtlamalarını askıya almasına varan bir anlaşma imzaladı; ABD'li şirketler için 28 firmalık yasağı geçici kaldırıldı. Trump, bunu "Çin ile son altı aydaki en iyi ilişki" olarak övdü. Haziran'da Londra'da iki günlük görüşmeler sonrası, Trump nadir toprak ve mıknatıs ihracatlarının yeniden başlamasını sağlayan bir anlaşma duyurdu; ABD tarifeleri yüzde 55'e, Çin'inkiler yüzde 10'a indi. CSIS araştırmacıları, anlaşmanın ABD endüstrisine nefes aldırdığını ancak Çin'in hakimiyetini pekiştirdiğini belirtti. Ancak istikrar kısa sürdü: Çin lisansları geciktirerek üretimi aksattı. Trump, Pekin'i "taahhütlerinden dönmekle" itham etti.

 ABD Savunma Bakanlığı, MP Materials ile Fort Worth'te entegre nadir toprak tesisi kurmak için rekor anlaşma imzaladı. Ancak bu, Çin'in 2018'deki 138 bin tonluk mıknatıs üretiminin sadece yüzde 1'ini karşılayacak kapasitede.

Yeni kısıtlamalar

9 Ekim 2025'te, Trump-Şi Cinping zirvesi öncesi, Çin Ticaret Bakanlığı kısıtlamaları genişletti. Beş yeni element (holmium, erbiyum, tuliyum, europiyum, ytterbiyum) eklendi; toplam 12'ye ulaştı.

Trump, kısıtlamaları Cenevre anlaşmasının ihlali olarak gördü ve yüzde 100 ek vergi tehdidiyle zirveyi iptal edebileceğini söyledi: "Şi ile iyi ilişkim var ama adil anlaşma şart." USTR Jamieson Greer, X'te "Çin'in hamlesi güç gösterisi" dedi. Çin Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Guo Jiakun, "Önemli maden ülkeleri tedarik zincirini istikrara kavuşturmalı" yanıtını verdi. Hazine Bakanı Bessent, Malezya'da He Lifeng ile "yapıcı" görüşme sonrası zirvenin devam edeceğini belirtti: "Trump-Şi ilişkisi güçlü." Ancak Trump, Fox News röportajında yüzde 100 vergilerin "sürdürülebilir olmadığını" kabul etti.

AB, Çin'e bağımlı

AB, nadir hammaddelerin yüzde 98'inde Çin'e bağımlı; otomotiv, savaş uçakları ve tıbbi cihazlar etkileniyor. Avrupa Otomotiv Tedarikçileri Birliği, Haziran bildirisinde "Üretim hatları durdu, stoklar azalıyor" uyarısı yaptı. ISPI araştırmacısı Alberto Prina Cerai, DW'ye "Brüksel acil önlem almalı; Çin'i kopyalamak imkansız ama bağımlılığı yönetmeli" dedi. AB Komisyonu, Kritik Hammaddeler Yasası'yla 2030'a kadar yılda 7 bin ton mıknatıs üretmeyi hedefliyor; Estonya'da tesis açıldı, Fransa'da 2026 planı var. Hindistan, 6.9 milyon ton rezervine rağmen yüzde 1 küresel arz sağlıyor ve Çin ithalatına bağımlı. Haziran'da hükümet, IREL'e Japonya dahil ihracatı durdurma talimatı verdi; 2024'te çıkarılan 2.900 tonun üçte biri Japonya'ya gitmişti. Yeni Delhi, ABD-Avustralya-Orta Asya anlaşmalarıyla bağımlılığı azaltmaya çalışıyor. Rezervlerde Çin 44 milyon tonla lider; Brezilya, Hindistan, Avustralya toplam 31 milyon ton, Kazakistan'da 20 milyon ton yeni keşif var.

Çin'e karşı stratejik hamle

20 Ekim 2025'te Beyaz Saray'da Trump ve Avustralya Başbakanı Anthony Albanese, kritik mineraller anlaşması imzaladı. Albanese, "8.5 milyar dolarlık boru hattı hazır" dedi; her ülke 6 ayda 1 milyar dolar yatırım yapacak, toplam 3 milyar dolarla 53 milyar dolarlık kaynak hedeflenecek. EXIM Bankası, 2.2 milyar dolarlık 7 faiz mektubu verdi (Arafura, Northern Minerals vb. projelere). Anlaşma, fiyat tabanı, ulusal güvenlik gerekçesiyle varlık satışını engelleme ve galyum rafinerisi inşası içeriyor. Pentagon, Batı Avustralya'da 100 ton/yıl galyum tesisi planlıyor. Trump, "Bir yıl sonra nadir topraklarımız o kadar çok olacak ki ne yapacağınızı bilemeyeceksiniz" dedi. Albanese, AUKUS denizaltı anlaşmasını (368 milyar dolar) Trump'tan destek aldı. Trump, "Küçük detaylar, tam gaz ilerliyoruz" diye ekledi.

Çin Dışişleri, anlaşmaya dolaylı yorum yaptı: "Pazar ve iş seçenekleri küresel zinciri oluşturmalı." Bu anlaşma, ABD-Avustralya'nın Çin'e karşı tedarik zinciri direncini artırıyor; izinleri azaltma, geri dönüşüm ve haritalama işbirliği içeriyor. Alternatif kaynaklar artsa da, Çin'in hakimiyeti kısa vadede devam edecek. HABER MERKEZİ