Yerli halklar ana dilini arıyor

• Şili'de Yagán dilini konuşan son kişi olan Cristina Calderó’nun ölümü ana dili koruyamayan Latin Amerika için bir kez daha alarm zilini çaldı.

TİJDA YAĞMUR

Latin Amerika'da 560 dil konuşan 42 milyon yerli insan var. Ancak bu dillerin birçoğu yok olma tehlikesiyle karşı karşıya. Çünkü her beş yerli halktan birinin ana dilini çoktan kaybettiği ve İspanyolca veya Portekizce'yi tercih ettiği tahmin ediliyor.

Bir dilin yok olmasıyla, bu toplulukların yüzyıllar boyunca biriktirdikleri kolektif hafıza da yok oluyor. Örneğin, modern tıp için kritik önemde olan bitkiler…

Yagan’a veda

Şili 16 Şubat'ta yastaydı… Yagán dilini konuşan son kişi olan Cristina Calderón, 93 yaşında öldü ve yanında paha biçilmez bir hazineyi de götürdü.

"Annemin gidişiyle, Yagán kültürü hakkında yaşayan bir bilgeyi kaybettik. Dilin oldukça kapsamlı kayıtları var, ancak Cristina metinlerin sunamayacağı dilsel dinamikleri açıklayabilir" diyor kızı Lidia González.

Bir avuç insan kaldı

Calderón, 6 bin yıldan daha uzun bir süredir kıtanın en güneyindeki Tierra del Fuego takımadalarında yaşayan göçebe bir grup olan Yaganes'in dilini koruma mücadelesi için verilen yerli kültürel direnişin sembolü olarak kabul ediliyordu.

Diğer etnik gruplar gibi, 19. yüzyılda Şili'ye sömürgecilerin gelmesinden sonra Yahganların da sayısı yarı yarıya azaldı. Bugün Yahgan halkından sadece bin 600 insan kaldı.

Ancak kimse, torunlarından biriyle birlikte bir sözlük hazırlayan ve bir kayıt yapan Calderón gibi dilini konuşmuyor.

Ölü dil değil

Kızı Yagan'a ölü dil demeyi reddediyor ve onu canlandırmak için yeterli kayıt olduğunu söylüyor ve ekliyor: "Bir dile yeni bir hayat verecek olan bu çaba bir ilk değil. Örneğin 2 bin yıl boyunca ölü bir dil olarak kaldıktan sonra İbranice 1949'dan başlayarak yeniden doğdu.”

Şili'de yeni bir Anayasa hazırlayan ve yerli dillerini anayasal olarak korumak için yapılan bir çalışmanın parçası olan González, "Bir dil tesadüfen değil, ortak bir paydaya sahip birçok faktör nedeniyle kaybedilir; bu faktör, bir kültürün diğerine dayatılmasıdır" diyor.

On yılda 100’ü aşkın dil öldü

Guinnessworldrecords.com sitesinin haberine göre 2010 yılında yapılan son nüfus sayımında Brezilya'da 305 farklı etnik gruptan 274 yerli dil vardı. Ancak Sao Paulo Devlet Üniversitesi’nin daha güncel verileri, bu sayının son on yılda 154'e düştüğünü gösteriyor.

Amazonlu Mundurukú, Makuxi ve Ticuna gibi hala kendi ana dillerini konuşan binlerce üyesi olan yerli topluluklarına sahip olmasına rağmen, bu geniş ülkedeki dilsel ve kültürel çeşitlilik, daha fazla tanınması, kayıt altına alınması ve korunması için mücadele verilmesi gereken bir zenginlik.

Diller kullanım alanlarını yitirdi

Devlete ait Ulusal Yerli Vakfı'nın (Funai) desteğiyle sağlanan son gelişmelerden biri, cep telefonu sistemlerinin Güney ve Güneydoğu bölgelerindeki Kaingang dillerine ve bazı okullarda Portekizce ile birlikte resmi dil olduğu Amazon'daki Nheengatú'ya çevrilmeleriydi.

Campinas Devlet Üniversitesi'nden  doktor ve dilbilim profesörü ve yerli örgütü Kamuri'nin kurucularından olan Wilmar Da Rocha D'Angelis, Brezilya'daki yerli nüfusun bir milyon kişi olduğunu ve bunların sadece %35'inin kendi dilini konuştuğunu söylüyor.

D'Angelis için, altta yatan sorun kuşaklararası aktarımın kesintiye uğraması değil, “sorun, dillerin toplumsal olarak kullanım alanlarını yitirmeleri’’ diyor.

Dillerini korumaya ilgi

Bir önyargı var, hatta onlara (yerlilere) tembel diyorlar ve bu da kültürlerinin, dillerinin önünü kesiyor. İnsanlar bu önyargı karşısında dillerini kullanmayı bırakıyorlar ve kökenlerine olan ilgilerini kaybediyorlar. Ama şimdi, neyse ki, teknoloji sayesinde dilleri korumaya ilgi var.