Tükenen bir dil: Hemşince

• Rize Hemşinlileri, yani Çayeli Raşot bölgesinde ne yazık ki 40 kişi Hemşince konuşabiliyor. Burada neredeyse dil yok olmuş durumda. Artvinde ise 40 ila 50 bin kişi Hemşince konuşuyor. Bugün Hemşince büyük oranda 30’lu yaşların üzerindeki insanların kullandığı bir dil haline gelmiş durumda.

MIHEME PORGEBOL

Tarih boyunca bir yandan sayısız dil ve kültürler doğurup bir yandan da başka diyarlardan gelen kültürlere kapılarını açan Anadolu, ulus-devlet ideolojisinin bu coğrafyaya dayatılmasından itibaren günden güne kuruyan bir bahçeye dönüştü. Tarihsel olarak Anadolu’da varlık gösteren Luvice, Hititçe, Aramice, Lidce, Frigce gibi sayısız dilin yanında toplumun bugün belki adını bile unuttuğu Suret, Hertevince, Ladino ve Kumukça gibi diller de bu bahçenin kuruyan veya kurumaya yüz tutmuş çiçeklerinden. Ermenice’nin bir diyalekti olan Hemşince de bu bahçenin en derinlerine kadar sızan köklerine rağmen yok olma tehlikesiyle karşı karşıya. 20. yüzyıla kadar sayısı 15’ten fazla olan Ermenice kaynaklı dillerden günümüzde hâlâ konuşulabilen belki de tek dil Hemşince’nin ölmemesi için çabalayan yalnızca bir avuç insan kaldı. Araştırmacı yazar Mahir Özkan da bunlardan biri. Özkan, Hemşince’nin yaşatılması için var gücüyle çalışan, mücadele eden ve üreten biri. Biz de Mahir Özkan’la Hemşince’yi konuştuk.

 

Bize Hemşincenin dil olarak genel özelliklerinden bahseder misiniz? Ermeniceyle arasındaki ilişki nedir? 

Hemşince, Ermenice'nin bir diyalektidir. Ermenicenin, Türkiye ve Türkiye çıkışlı diaspora Ermenilerince kullanılan Batı Ermenice ve Ermenistan, İran ve Rusya Ermenilerince kullanılan Doğu Ermenice olmak üzere yazılı iki kolu var. Bu yazılı iki kol içerisinde de “parpar” denilen yazılı olmayan ağızlar var. Dikranakert parparı, Sasun parparı, Musaler parparı vb. Hemşince de Batı Ermenicenin bu parparlarından biridir. Hemşinlilerin konuştukları dile Hemşince demeye başlamaları çok eskiye gitmez. Bugün hala Çayeli Raşot bölgesinde bu dili konuşanlar dillerine Armence (Ermenice) demekte. 

Günlük hayatta Hemşincenin kullanımı ne düzeyde? 

Hemşinlilerin batı kolu yani Rize Hemşinlileri, Çayeli Raşot bölgesindeki 40 kişi kadar insan dışında Hemşince konuşamazlar. Yani bir bölümümüz için dil zaten yok olmuş durumda. Ancak bu Hemşinlilerde dilin izlerini gösteren deyimler, yer adları, sülale adları, bitki adları, hayvan adları, bazı temel fiilleri de içeren binlerce kelime, konuştukları Türkçe içinde halen kullanılmakta. 

Doğu kolu Artvin Hemşinlileri ise Hemşince konuşurlar. Ancak Hemşince konuşan Hemşinli nüfus 40-50 bin civarında. Bu nüfusun önemli bir bölümü son 20-30 yıl içinde şehirlerde yaşamaya başladı. Şehirleşme dilin mekanını (köy-yayla) kaybetmesine yol açtı. Çünkü şehirlerde genellikle günlük yaşam egemen dille kuruluyor. Şehirleşme ve eğitimli nüfustaki artış aynı zamanda karma evlilik oranını da artırdı. Aynı süreç çocukların dedeleri ve nineleri ile ilişkilerini zayıflattı. Hayvancılığın azalması yaylalarda geçirilen süreleri azalttı. Bütün bunlar dilin yeni kuşaklara aktarılmasını zorlaştırdı. Bugün Hemşince çok büyük oranda 30’lu yaşların üzerindeki insanların kullandığı bir dil haline gelmiş durumda. Dolayısıyla günümüz çocukları, yarının "anlıyorum ama konuşamıyorum" kuşağı olacak gibi görünüyor. 

Hemşince konuşabilenler açısından da konuşma alanı son derece daralmış durumda. Köyde, yaylada geçirilen sınırlı zamanda kullanılan bir dile dönüşüyor Hemşince hızla. Sosyal medya platformlarında bu eksiği kapatmaya yönelik cılız çabalar ise çok yetersiz kalıyor.