Alevilikte bir itiraz hareketi

Kültür/Sanat Haberleri —

.

.

  • Mehmet Bayrak’ın ’İçtoroslar’da Hakikatçı Alevilik (Hümanist Bir Felsefe, Edebiyat ve Müzik Kültürü)’ kitabı geçtiğimiz günlerde Özge yayınlarından çıktı.

İBRAHİM BULAK

Kürdoloji ve Alevilik alanında önemli çalışmaları bulunan tarihçi Mehmet Bayrak yeni çıkan kitabı ’İçtoroslar’da Hakikatçı Alevilik (Hümanist Bir Felsefe, Edebiyat ve Müzik Kültürü)’ ile Alevi literatürüne yeni bir soluk katıyor.
Özge Yayınları’ndan çıkan kitapta, 19. yüzyılın ortalarında ortaya çıkan ve günümüze kadar devam eden Hakikatçı Alevilik akımının, Kızılbaşlığın yazılı ve sözlü tarihinde güçlü bir yerinin olduğunu görüyoruz. Hakikatçı Alevilik tanım olarak çoğumuza yeni görünse de İçtoroslar’daki Kızılbaş Kürtler arasında güçlü bir geleneği ifade ediyor. Öyle ki bu gelenek Amerikalı misyonerlerin de dikkatini çekmiş. Misyonerlerin yazdıkları mektuplardan anlıyoruz ki bahsettikleri bu geleneğin öncü ve taşıyıcalarından oldukça etkinlenmişler.

Çağının yeni söylemi

Kitapta 19. yüzyılın Alevilik için önemli bir dönemeç olduğuna dikkat çeken Mehmet Bayrak, bu yüzyılın ortalarında resmi söylemde ‘eşkıya’ olarak adlandırılan farklı bir Alevilik söyleminin ortaya çıktığına işaret ediyor. Dersim’in Mazgirt bölgesindenki Babamansur (Bamasor) Ocağı’ndan kopup Kangal’ın Mescid köyündeki talipleri arasına yerleşen ve birçok yönüyle Kızılbaş/Alevi pirlerinden ve Bektaşi babalarından ayrışarak ortaya çıkan Şıx Süleyman (Araboğlu), bu söyleme yani İçtoroslar’daki Hakikatçı Alevilik akımına öncülük eden başlıca halk filozoflarından biridir. Hakikatçı pirler zaman zaman tutuklanmış, takibata uğramış, sürgün edilmiş ve yaşadıkları yeri terk etmek zorunda kalmışlar. Kayseri/Sarız yöresi de bu sürgün ve kaçış yerlerinden biridir. Bu akım aynı zamanda Malatya/Akçadağ, Maraş/Elbistan-Pazarcık-Afşin yörelerinde önemli bir kitle kazanmış.

İçtoroslar’da hayat bulur

Halk arasında daha çok Araboğlu veya Araboli olarak anılan hakikatçı pirlerden Şıx Süleyman’a ilişkin yazılı belgeler, 19. yüzyılın ortalarında dayanıyor. W. Winchester adındaki Amerikalı gezgin 28 Kasım 1860 tarihli bir mektubunda Şıx Süleyman ile görüşmesinden bahseder. Winchester’den 6 yıl sonra Amerikalı misyoner George F. Herrick de mektubunda Protestan Kızılbaş Kürtler olarak nitelendirdiği Şıx Süleyman ve çevresi hakkında geniş bilgi verir. Mehmet Bayrak’ın da dikkat çektiği, üzerinde durmaya değer önemli hususlardan biri de, Hakikatçı Aleviliğin Araboğlu’nun çıktığı Dersim/Mazgirt’teki Kalê Mansur Ocağı’nda ya da Kangal/Mescid’deki Araboğlu Ocağı’nda değil; İçtoroslar bölgesinde gelişme olanağı bulmasıdır. Bu açıdan Dersim’de ortaya çıkan bu akımın İçtoroslar’da hayat bulduğunu söyleyebiliriz.

Hakikatçi Dervişler Cemiyeti

Yabancı misyonerlerin ve gezginlerin ilgisini çeken bu geleneği Mehmet Bayrak aynı zamanda Mazdekçiliğin de bir devamı olarak nitelendiriyor. Yine kitaptan öğreniyoruz ki 1930’lu yıllarda Sarız’a bağlı Dallıkavak köyünde Hakikatçi Dervişler Cemiyeti kurulmuş. İçtoroslar’da filizlenen Hakikatçı Aleviliğin Kürtçe ayet, nefes, gulbang, beyitleri devletin yoğun baskılarından dolayı ya yok olmuş ya da yerini Türkçeye bırakmış. Kitapta bunlardan bazılarına yer veriliyor.

240 şair, âşık ve ozan

Kitabı önemli kılan özelliklerinden biri de İçtoroslar’dan 240 şair, âşık ve ozanı tanıtıyor olması. Hayatlarına dair kısa ilgiler ile beraber onların şiirlerinden bazılarını da okuyucuya sunuyor. Bu açıdan kitap antoloji özelliği de taşıyor.

Misyonerlerin gözünde Hakikatçılar

Özellikle 19. yüzyılda İçtoroslar’da bilhassa Kürt ve Alevi yerleşim yerlerine geziler düzenleyen Amerikalı misyonerlerin gözlemleri ve görselleri bu gelenek ile ilgili en önemli kaynakların başında gelir. Misyonerler, Hristiyanlıkla birçok benzer yan gördükleri Kürt Alevilerin öğretilerinden yola çıkarak onları Protestan Kızılbaşlar olarak adlandırır.

Resmi söyleme itiraz

Amerikalı gezgin Herrick 18-20 Ekim 1866 tarihlerinde Kızılbaş köylerine gerçekleştirdiği ziyarete ilişkin bir mektubunda da; Protestan Kızılbaş Kürtler olarak nitelendirdiği Şıx Süleyman ve çevresi hakkında bilgi verir. Bu mektuplardan; Şıx Süleyman ve çevresinin, hem yöredeki Müslümanlar hem de doğrudan kimi Kürt Kızılbaşlar tarafından suçlandıkları; zaman zaman bölge yöneticileri tarafından soruşturmaya uğradıkları anlaşılmaktadır. Burdaki önemli bir ayrıntı Hakikatçıların, Kürt Kızılbaşlar tarafından da eleştirilmesi, kabul görmemesi. Bu ayrıntıdan yola çıkarak Hakikatçıların, Kızılbaşlığın resmi söylemine karşı bir itiraz olduğunu söyleyebiliriz.
İçtoroslar’da özellikle son yüzyılda çok sayıda ozan ve âşık çıktı. ‘Kültürel ve edebi açıdan oldukça güçlü bir söyleme sahip bu ozan ve âşık geleneğinin neden bu bölgede bu kadar güçlü olduğu' sorusuna ise Mehmet Bayrak’ın kitabını okuduktan sonra doyurucu bir cevap bulmak mümkün.

İçtoroslar’da Hakikatçı Alevilik (Hümanist Bir Felsefe, Edebiyat ve Müzik Kültürü),Mehmet Bayrak, Özge Yayınları, 2020

paylaş

   

Yeni Özgür Politika

© Copyright 2024 Yeni Özgür Politika | Tüm Hakları Saklıdır.