Kırgızistan Kürtleri

Dosya Haberleri —

24 Ocak 2024 Çarşamba - 20:00

Orta Asya Kürtleri üzerine çalışan isimlerden biri olan Araştırmacı yazar Uğur Adsız’la Orta Asya Kürtlerini ve özelde de Kırgızistan Kürtleri’ni konuştuk.

Kürtler Kafkasya’nın en kadim halklarından biri olup bu topraklarda en az 5 bin yıllık tarihe sahipler. Kafkasya uzun yıllar boyunca birçok halkın ev sahipliğini yapmış, tarihsel birikimi güçlü, hala irili ufaklı birçok halka yurtluk eden, yüksek dağlardan müteşekkil, sancılı bir coğrafyadır. Bu sancılı coğrafyanın sancılı halklarından biridir Kürtler.

MIHEME PORGEBOL

Kürtler, dünyanın en yoğun nüfuslu statüsüz toplumu. Anavatanlarından koparılarak dünyanın her yerine dağılan Kürtler, tarih boyunca gittikleri yerlerde de anavatanlarında olduğu gibi statüsüzlüğün getirdiği sürgün, yoksulluk, açlık ve katliamlarla karşı karşıya kaldı. Bugün de durum aynı.

Kurdistan ve Avrupa diasporasından sonra en kalabalık Kürt nüfusunun olduğu yer ise Orta Asya. Araştırmacı yazar Uğur Adsız, Orta Asya Kürtleri üzerine çalışan isimlerden biri. Tarihi belge, arşiv taramaları ve doğrudan bağlantılarla ortaya çıkardığı araştırmaları, buradaki Kürtler hakkında ayrıntılı veriler sunuyor. Son çalışmalarından biri olan Kırgızistan Kürtleri adlı kitabı geçtiğimiz ay ikinci baskısını yaptı. Biz de Uğur Adsız’la Orta Asya Kürtlerini ve özelde de Kırgızistan Kürtleri’ni konuştuk.

Kimdir bu Orta Asya Kürtleri? Kürtlerin Kafkasya’daki asıl yerli halklardan biri olduğunu söylüyorsunuz, peki geçmişi nereye dayanıyor, nerelerde hangi ülkelerde ne şekilde varlık gösteriyor Kürtler?

Kürtler Kafkasya’nın en kadim halklarından biri olup bu topraklarda en az 5 bin yıllık tarihe sahipler. Kafkasya uzun yıllar boyunca birçok halkın ev sahipliğini yapmış, tarihsel birikimi güçlü, halen irili ufaklı birçok halka yurtluk eden, yüksek dağlardan müteşekkil, sancılı bir coğrafyadır. Bu sancılı coğrafyanın sancılı halklarından biridir Kürtler. Kürt Şeddadi devletinden Rewadîlere oradan Kurdistana Sor’a ve en son Mahabad’a kadar birçok Kürt devleti, beyliği veya otonomisi buralarda hüküm sürdü.

Özellikle 8. yüzyıldan itibaren Kafkasya bölgesi Kürtlerin hayvan otlatmak için kullandığı yaylak bir alana dönüştü, 16. yüzyıldan itibaren Bugünkü Azerbaycan-Ermenistan-Gürcistan sınırları içerisinde Kürtler geniş bir alana yayıldılar. Bir uçları Batum’a diğer uçları Laçin şehrine dayanan güçlü bir göçebe kültürü oluştu.

Kafkasya ve Orta Asya Kürtlerinin sosyal, politik ve kültürel açıdan Kurdistan’daki Kürtlerden temel farkları nedir?

Kafkasya Kürtlerini tek başlıkta incelemek doğru olmaz. Ermenistan Kürtleri daha iyi eğitimli, anadillerine hâkim, birçok başarılı yazar, sanatçı ve akademisyen yetiştiren bir topluluk iken Azerbaycan Kürtleri İslamiyetin de etkisiyle asimilasyona daha meyilli olmuşlardır. Ayrıca Kürtler Azerbaycan siyasetinde de hep etkili olmuşlardır. Gürcistan Kürtleri ise daha çok tiyatro, bale, satranç, sirk gösterileri gibi alanlarda ön plana çıktılar. Edebiyat alanında ise Ahmedê Mirazî, Keremê Anqosî gibi bir elin parmaklarını geçemeyecek şahsiyetler yetişti. Günümüzde özellikle Ronahî Derneği ve Zaza Kaleshov çok önemli çalışmalar yürütüyor. Gürcistan Kürtleri maalesef ekonomik olarak hep kötü şartlarda yaşadılar. Günümüzde Azerbaycan Kürtlerinde öze dönüş ve tarihlerini merak da başladı. Ermenistan Kürtlerine dönecek olursak; buradaki Kürtler devlet eli ve parlamentodaki Kürt vekilin propaganda çalışmalarıyla özellikle Şengal kıyımına engel olmadıkları için Müslüman Kürtlere karşı tavır almaya başladılar. Kendilerine Kürt değil Êzîdî, dillerine de Kurmancî değil Êzdîkî demeye başladılar. Tabii bu küçük bir kısmın tutumu fakat Ermeni devleti nüfus sayımlarında bile artık Kürt ve Êzîdî ayrımına gidiyor.

Başta Kazakistan Kürtleri olmak üzere Orta Asya Kürtleri özellikle hem politik hem siyasi hem ekonomik hem de Kürtlük bilinci açısından Kürtlerin kıble edinmeleri gereken bir topluluk. Kazakistan’da her alanda etkililer. Kinyazê İbrahim, Nadir Nadirov, Ezizê Siyo Bedirxan gibi birçok önder Kürt’ün tutumları sayesinde buradaki Kürtlerin rönesansı yaşanıyor diyebiliriz. Kürtçe okullar ve Kürt öğretmenler burada Kürtçe dersler veriyor. Kürtlük bilinci en yüksek Kürt toplumu burada yaşıyor diyebiliriz. Sovyet döneminden bugüne Kürtçe yayınlar burada devam ediyor. Hatta Yekbûn Tv diye bir de televizyon kanalları var. Yücel Arslan ve Hejarê Şamil bu kanala çok fazla emek harcıyorlar.

Kırgızistan Kürtleri, özellikle 1990’da Niştiman Derneği ve Media Derneği ile Şêx Remezen Seîdov önderliğinde çalışmalar yürütüyorlar. Kırgızlar ile yaşadıkları sorunlardan dolayı Kürtler zaman zaman köylerini terk etmek zorunda kalsalar da giderek daha iyi ekonomik koşullara sahip oluyorlar.

Türkmenistan Kürtlerinin tarihleri çok eskiye dayansa da günümüzde Türkmenistan devletinin sıkı politikalarından kaynaklı kendileri ifade etmeleri bile yasak. Bu yüzden herhangi bir varlık gösteremiyorlar. Özbekistan ve Tacikistan’da ise Kürt nüfusu oldukça az. Tacikistan Sovyet Milli Marşını yazan Kürt Ebu Kasım Lahuti’dir ve Tacik modern edebiyatının kurucularındandır. Özbekistan’da ise sinema alanında başarılı çalışmalara imza atan Klara Geldiyeva’dan Kürt çalışmaları kapsamında bahsedebiliriz.

Kürtler'e daha geniş bir coğrafya ve haklar vermeyi düşünen Sovyet yetkilileri 1926 yılındaki sayımda Kürtlerin kendilerini Azeri olarak kaydetmeleri karşısında hayal kırıklığına uğruyorlar. 1929'da Uyezd'en Okrug'a daha sonra da tamamen feshediliyor.

Kafkasya ve Orta Asya Kürtleri her konuşulduğunda sürgünler de konuşulmak zorunda. Buradaki Kürt halkının kaderinde neden bu kadar çok sürgün var?

Kürtler, bilhassa Kafkasya Kürtleri göçebe bir topluluk. Sovyetlerin iskân politikalarına uzun yıllar direnmişler. Aslında sürgün sebeplerinden biri bu, Sovyet düzenine uymak istememeleri. Göçebelik, tercihli bir yaşam iken sürgün zorlama bir uygulama. Kafkasya’nın hayvan yetiştiriciliği için uygun arazisinden Orta Asya’ya sürülen Kürtler oldukça zorlanmışlar ama Kazak ve Kırgız halkının yardımları sayesinde kışı atlatabilseler de kavurucu yaz sıcağında steplerde çok fazla insanını kaybederler. Bu yüzden de birçok kez kaçma girişimden bulunmuşlar. Bazılarında da başarılı olmuşlardır. Kürtler, birçok kez Tanrı Dağları’nda yaşamayı talep etseler de bu talepleri kabul görmemiştir. Sovyetlerin dağılma sürecinde Orta Asya’da büyük yönetimsel boşluklar oluşmuş, yönetici ve üretken beyinlerden Ruslar Rusya’ya, Almanlar ise Almanya’ya göç etmişlerdir. Orta Asya’dan Almanya’ya 1 milyon Alman gitmiştir. Almanların buralara gelişi ayrı bir yazı konusu. Bu kargaşa ortamında Özellikle Kırgızlar -Özbekler -Tacikler arasındaki anklav problemleri belirlenemeyen sınır problemleri halklar arasında çatışmalara neden olmuş, zaman zaman da ok Kürtlere dönmüştür. Bu çatışmalardan dolayı Kürtler yurtlarından tekraren göç etmek zorunda kalmıştır. Özellikle Rusya’nın Adigey bölgesine yoğun göç yaşanmıştır.

Kitabınızın odağı olan Kırgızistan ve Kürtlük üzerinden kısa bir tarihsel perspektif çizebilir misiniz?

Kırgızistan Kürtleri, bugün Kırgızistan Kürtlerinin resmi birliği olan ve başkanlığını Ramazan Seidov’un yaptığı Media adlı sivil toplum örgütü çatısı altında siyasal ve kültürel çalışmalarını devam ettirmekteler. Media’dan önce 1992 yılında Kürtler, Niştîman 51 çatısı altında birliklerini kurmuşlardı. Media birliğinin başkanı Ramazan Seidov’a göre bugün Kırgızistan’da 25 bini aşkın Kürt yaşamakta. Kürtler genelde başkent Bişkek ve civarında ikamet etmekte olup Kırgızistan’da Halklar Asamblesi çatısı altında etkin olarak çalışmaktadırlar. Ayrıca birliğin ve Ramazan Seidov’un çabaları sayesinde 2004 yılından beri Kürdistan bayrağı resmileşmiş ve uluslararası her organizasyonlarda kullanılmaktadır. Kürdün dağlara, tepelere olan aşkı burada, Celal-Abad’da da kendini göstermiş. Bölgenin tek yüksek yeri olan tepeye yaslanmış. Tüm evler Fergana Ovası’nda. Kürtlerin evleri Kurort tepesinin yamaçlarında. Ne de olsa dağ ve Kürt bir bütün. Celal-Abad (Dzalalabad) şehri aynı zamanda Celal-Abad Oblastı’nın merkezi şehri. Eyaletin yaklaşık 900.000 nüfusu var. Şehir merkezi de 100 binin üzerinde nüfusa sahip. Kürtler bu eyalette yoğun bir nüfusa sahip. Ruslar “Kurd”, Kırgızlar “Kürt”, Özbekler ve Hemşinler “Gürt” diyor Kürtlere. Kürtlerin buradaki göçleri sürüyor ve genelde Kazakistan Chimkent’e ve Rusya’ya gidiliyor. Çalışmak için Güney Kurdistan’a gidenler de azımsanmayacak kadar çok.

Daha fazla detay için okuyucularımıza kitabınızı öneriyorum. Bu yüzden araya girerek kısa kısa başka meseleleri sormak istiyorum. Kırgızistan’da Kürtlerin oblastlara göre nüfus oranlarını veriyorsunuz. Peki bu nüfus dağılımına etki eden tek sebep sürgünler mi?

Tabii ki sürgün sırasında aileler çeşitli bölgelere dağıtılmış ki eski yaşam stillerini devam ettiremesinler. Birçokları Stalin’in ölümünden sonraki dönemde bulundukları köylerden çıkabilmişler ve akrabalarını ulaşabilmişler.

Kürtlerin anavatanları olan Kurdistan’da yaşadıkları malum: İşgal, sömürü, katliam, ötekilik vs… Bu durum Kırgızistan’da da var mı? Daha başka bir ifadeyle Kürtlerin Kırgızistan’da yasal veya örtük statüleri ne durumda?

Kırgızistan’da Kürtler Kazakistan’da oldukları kadar aktif değiller. Kırgızistan devletinin sağladığı imkanlar da kısıtlı. Kürtler devletsiz ve statüsüz olmalarının sonuçlarını burada da ağır ödediler. Özellikle, Kök Yangak, Petrovka ve Orak gibi köylerde saldırıya uğradıklarında kimsesizlerdi.

Kırgızistan Kürtlerinin Kürtlük bilinçleri hakkında ne söyleyebilirsiniz ve Kürtlerin yaşadıkları ülkelerin yönetimlerinden Kürtlük bilinciyle talep ettikleri şeyler nelerdir?

Kazakistan’da olsun Kırgızistan’da olsun Kürtler evlerinde Kürtçe konuşup çocuklarına Kürtçe isimler verirler. Herhangi bir köye gidiyorsunuz, sadece 3-4 Kürt evi bile varsa kesinlikle anadillerinde konuştuklarını görürsünüz. Kendi aralarında evleniyorlar. Orta Asya’daki Kürtler de elbette dünyadaki tüm Kürtler gibi özgür bir vatanda kendi dil ve kültürleriyle serbestçe, hor görülmeden, kendi yaşamlarını kendileri inşa etmek istiyorlar.

* * *

Kızıl Kurdistan

21 Haziran 1923 yılında Sovyet politikacı Sergey Kirov'un önerisi ile Hüsü Haciyev başkanlığında Kızıl Kurdistan kurulur. Önceleri Abdalyar olan köye birçok hizmet götürülüyor ve bölgede göçebe yaşayan Kürtlerin de ev sahibi olmalarına olanak tanınıyor. Şehir havasına bürünen bölgenin adı değiştirilerek Laçin yapılıyor. Sovyetlerin bu bölgede Kürtlere böyle yerel bir yönetim vermesinin altında aslında Kürtlerin yaşadığı geniş coğrafyada gelişebilecek bir değişime hazırlıklı olma maksadı vardı. Kızıl Kurdistan ile ilgili en net haberlerden biri 22 Ağustos 1921 yılında çıkan "Bakinskiy Rabochii" gazetesindedir. Bu haberde Kızıl Kurdistan'dan bahsediliyor. Kotur halkının bağımsızlık için talepte bulunduğundan dem vuruluyor. Kürtlere daha geniş bir coğrafya ve haklar vermeyi düşünen Sovyet yetkilileri, 1926 yılındaki sayımda Kürtlerin kendilerini Azeri olarak kaydetmeleri karşısında hayal kırıklığına uğruyorlar. 1929'da Uyezd'en Okrug'a daha sonra da tamamen feshediliyor.

Sürgün yolculuğu

Güvenli bir tampon bölge oluşturmak maksadıyla Azerbeycan ve Ermenistan’daki Müslüman Kürtler 1936’yı 1937’ye bağlayan Aralık ayından itibaren peyderpey Orta Asya’ya sürülmeye başlanıyor. Sürgün yolculuğu 2 ay kadar sürüyor. Burada birçok dram var. 1944 yılında ise Gürcistan Kürtleri sürülüyor. 2. Dünya Savaşı’nın ortasında yapılan bu sürgünde Kürtler genel olarak Gürcistan’nın Ahıska-Batum bölgesinden Kırgızistan’ın Talas şehrine göçüyorlar. Savaştan dönen Kürt gençleri ailelerinin göçtüğünü ve yurtlarının viran olduğunu görünce perişan oluyorlar.

İlk sürgün merkezlerinden biri de Kırgızistan’ın kömür madenleri ile ünlü Kök Yangak şehri. Buraya yaklaşık 110 Kürt Aile sürülüyor. Kürtler Orta Asya ülkelerinde sadece Türkmenistan’da varlardı. Türkmenistan Kürtlerinin tarihi 16. yüzyıla kadar gidiyor. Geçmiş yıllara ait nüfus istatistiklerine baktığımızda özellikle Azerbeycan ve Türkmenistan’da Kürtlerin bilinçli olarak az gösterildiğini görürüz. Kürtler kayıtlara Azeri ya da Türkmen olarak kaydedilmiş.

Tahmini verilere göre bugün Kazakistan’da 150 bin, Kırgızistan’da 20 bin, Türkmenistan’da 50 bin, Azerbaycan’da 300 bin, Gürcistan’da 50 bin, Ermenistan’da 40 bin ve Rusya genelinde de 300 binden fazla Kürt yaşamaktadır.

* * *