Şahmaran efsanesi

Yılan efsaneleri, Şahmaran efsaneleriyle varlık bulmuş ve mitolojik bir simge halinde günümüze kadar ulaşmıştır. Med, Pers, Grek ve Hint kaynaklarından izler taşıyan Şahmaran efsaneleri, birçok halkta olduğu gibi Kürt halk inanışlarında da önemli bir yer edinmiştir. 

YILMAZ KAYA/AMED

Med, Pers, Grek ve Hint mitolojisinde yer edinen Şahmaran (yılanların şahı), Kürt mitolojisi ve halk folkloründe de önemli bir yere sahip. Mezopotamya'da mitolojik hayvanlarda en çok saygı duyulanların başında gelen Şahmaran, günümüzde de halı, kilim, ahşap ya da tabloya işlenmiş figürleri ile birçok evin baş köşesinde yer almakta. Şahmaran figürünün bulunduğu eve yılanların girmeyeceği inancı binlerce yıldır tüm canlılığını koruyor.
Şahmaran, hem iyilik, hem şifa, hem bereket, hem de sadakati simgeler. Birçok bölgede farklı biçimlerde ve farklı kahramanlarla anlatılan Şahmaran efsanelerinin ana teması hemen hemen aynıdır. Yılanlar insansız bir dünyada barış içinde yaşarken, insanların ihanetiyle birlikte bu barış bozulmuştur. Bu ölüm, beraberinde şifa ve bereketi getirmiştir.
Mitolojide kimi zaman kadın, kimi zaman erkek olarak karşımıza çıkan yılan, başta yaşam ve ölüm, hastalık ve şifa, iyilik ve kötülük olmak üzere birçok gizli güçlere ve sırlara sahip olmuştur. Sümerlerden Hititlere, Perslerden, Medlere kadar geniş bir coğrafyada Şahmaran hikayeleri günümüzde de anlatılmaktadır. Sümerler’in yaratılış mitlerinde gökyüzü ve yeryüzü tanrılarını yaratan Lakmu ile Lakamu, biri erkek biri dişi yılan olarak geçmektedir.

 

Yunan tanrıları ve yılan efsaneleri
Yunan tanrılarından hastaları iyileştiren Asklepios, evlerle kentleri koruyan Agathodaemon gibi bazı tanrılar da birer yılan görünümündedir. Yılan efsanesi Mezopotamya'da Şahmaran olarak varlık bulmuş ve bir simge olarak günümüze kadar ulaşmış. Yöreden yöreye farklı konularla, farklı karakterlerle anlatılan Şahmaran efsanesi, özünde iyilik, kader, şifa ve insanlarla hayvanlar arasındaki ilişkiyi irdelemekte. Mezopotamya'da geniş bir alanda Sümerlerden başlayarak birçok kültürde yılanla ilgili çeşitli efsaneler görülür. 

Gılgameş destanında Şahmaran izleri
İnsanların gerçeğe ve ölümsüzlüğe ulaşmak arzusu ile dünyaya egemen olma isteklerinin dile getirildiği Şahmaran efsanesinin ilk izleri Gılgameş destanında da var. Gılgameş destanında anlatılan 'ölümsüzlük otu', Şahmaran destanında da yer alır. 
Şahmaran efsanesine kaynak olabilecek başka mitolojik efsane ise Medusa'dır. Aynı şekilde Hitit dönemindeki İlluyanka efsanesi de Şahmaran efsanesiyle benzerlikler taşımaktadır. Şahmaran, efsanelerde başı insan, gövdesi yılan biçiminde tasvir edilmektedir. 
Kürt ve İran sözlü geleneğinde, Şahmaran insan başlı bir yılan olup, yılanların şahı olarak anlatılır. Şahmaran ile ilgili efsanelerin mitolojik söylenceler olarak ortaya çıktığı, Mezopotamya'dan ortaya çıkarak bölgeden bölgeye yeni motiflerle süslenip zenginleştiği ve halkı hayal dünyasında kalıcı bir yer edinerek kuşaktan kuşağı aktarıldığı belirtilir. 

İnsanoğlunun ihaneti!
Birçok Şahmaran efsanesindeki ortak sonda, Şahmaran'ın insanoğlunun ihaneti sonucu ölümü söz konusudur. Şahmaran efsanelerinin en dikkat çeken yanı, yılanların insansız bir dünyada barış içinde yaşarlarken bir insanın onları görmesi ve onlara ihanet etmesiyle önderleri olan Şahmaran'ı kaybetmeleridir. Efsaneye göre, buna karşın yılanların şahı Şahmaran o denli ileri görüşlü, akıllı ve iyi yüreklidir ki ihanete uğrayacağını ve canından olacağını bile bile insanoğluna güvenir. 
İnsanoğlunun ihaneti ile yakalanan Şahmaran, ölüme götürülürken dahi sağduyusunu yitirmez. Kesinlikle hiçbir yılanın ölümünden haberdar olmamasını ister, yoksa dünyanın tüm yılanlarının insanlardan öç alacaklarını bilir. 
Şahmaran efsaneleri, mitolojik yönüyle halk arasında yöreden yöreye farklı varyantlarda anlatılmaya devam ediyor. 

Şifa ve bereket getirdiğine inanılır
Şahmaran efsanelerinin halk inanışları üzerinde önemli ölçüde etkisi bulunuyor. Bu inanışlarda, Şahmaran'ın hastalara şifa veren, onlara can veren, insanları koruyan, insanlara mutluluk veren, insanların dileklerini yerine getiren ve ölümsüzlük kimliği ön plana çıkıyor.
Kırsal alanda eskiden birçok bölgede, kem gözlerden korunmak için genç kadınların çeyizlerine Şahmaran işlemelerinin konulması da bir gelenekti. Yeni evlenen çiftler, Şahmaran resmini evlerine asarak bereketin evlerine geleceğine inanırlardı. 
Bazı yörelerde evlenen genç kadınlar nesillerinin devamı, evliliğinin uzun sürmesi ve mutlu bir evlilik için Şahmaran resmini yatak odalarına yatağın başucuna asarlar. 
Bazı bölgelerde ise Şahmaran motiflerinin kötülüklerden, yangın ve afetlerden koruyacağına, bereket, uğur ve bolluk getireceğine inanılır. Esnaflar, bereket getirmesi için Şahmaran resimlerini işyerlerine asarken, bazı evlerde ise genellikle evin girişinde göze çarpan bir yere, özellikle misafir odalarında kapı ya da pencere üstlerine Şahmaran resimleri asılıyor. Bununla, Şahmaran'ın evleri kötülüklerden koruyacağına, evlere gözcü ve koruyucu olduğuna inanılır ve Şahmeran resminin olduğu eve yılanların girmeyeceğine inanılır.