Amed burçlarının esrarengiz sırları

• Surlar tarih içinde onarılırken, M.S. 639 yılında İslamiyetin gelmesiyle birlikte surlardaki Hristiyanlık dönemini çağrıştıran birçok yazıt, motif ve sembol kaldırıldı. Yerine, Arap harfleriyle kitabeler yazıldı. Ancak, surlar üzerinde bulunan ve günümüzde de sırlarını koruyan yüzlerce sembol, motif ve figüre dokunulmadı.

 

YILMAZ KAYA/AMED

Burçları, dehlizleri, geçit yolları, zindanları gibi pek çok sırrı barındıran Amed surlarının en dikkat çeken özelliklerinden biri de üzerindeki hayvansal, bitkisel, geometrik ve sembolik figürlerdir. Gamalı Haç'tan, çıplak kadın figürüne, gergedandan, kanatlı aslan figürüne kadar henüz gizemleri çözülmeyen figürlerin bir kısmı burçlar üzerinden net bir şekilde görünürken, kimisi ise 20x20 cm boyutlardaki bazalt taşlar üzerine işlenmiş ve sur taşları arasına gizlenmiş. Şimdiye kadar ciddi bir araştırma yapılmadığı için bu figürlerin ne anlamlar içerdiği konusunda çeşitli rivayetler ve yorumlar yapılmış. 
Tarihi binlerce yıl öncesine dayanan Amed surları M.Ö. 3000 yıllarında Huri uygarlığı tarafından yapımına başlanmış. M.Ö. 349 yılında, Bizans İmparatoru Kostantinus tarafından yenilenip günümüzdeki şeklini almış, birçok savaşta tahrip edildi. Kente hakimiyet kuran uygarlıklar, savunma amaçlı surları hem tahkim etti, hem de genişletti. 

Yüzlerce figür, kabartma ve motif
Surlar tarih içinde onarılırken, M.S. 639 yılında İslamiyetin gelmesiyle birlikte surlardaki Hristiyanlık dönemini çağrıştıran birçok yazıt, motif ve sembol kaldırıldı. Yerine, Arap harfleriyle kitabeler yazıldı. Ancak, surlar üzerinde bulunan ve günümüzde de sırlarını koruyan yüzlerce sembol, motif ve figüre dokunulmadı. Sur burçlarına yerleştirilmiş Milat öncesi, Roma ve İslam medeniyeti özelliklerini iç içe barındıran figürler, insansal, bitkisel, hayvansal, geometrik ve sembolik özellikler taşımakta. İnsanların ulaşabileceği yükseklikte olan ve yerinden çıkarılabilen yüzlerce figür ve motifin akıbeti ise belli değil. Surların üzerindeki izlerde, bu figür ve kitabelerin çıkarıldığı yerlerin izleri günümüzde çıplak gözle görülebiliyor.

Semboller, motifler, kabartmalar
Amed surlarındaki figüratif, sembolik motifler kale kapıları ve önemli burçlar üzerinde yer alıyor. Bunlar sıradan bir süslemenin ötesinde simgesel iletiler içeren kabartmalardır. Bu figür ve semboller konusunda ise açıklayıcı bir yazı bulunmamakta.

Burçlardaki figürler:

Kartal figürü
Urfa Kapı, Melikşah, Nur, Evli Beden ve Yedi Kardeş burcunda da çift başlı kartal, kartal ve şahini anımsatan yırtıcı kuşlar, papağan ve güvercin figürleri bulunur. Nur burcundaki kuş tasvirlerinin kuyruk ve kanatları açıktır. Bu, güç, kuvvet gösterisini andırır. Yedi Kardeş ve Evli Beden burçlarında amblem olarak yer alan figür, diğerlerinden daha hareketlidir. Surların birçok yerinde bulunan, asalet ve gücü temsil eden çift başlı kartal figürü, hala Amed Büyükşehir Belediyesi ve Dicle Üniversitesi'nin de sembolü olarak kullanılmakta. Evli Beden ve Yedi Kardeş burçlarında bulunan çift başlı kartalın iki yanında ise birer aslan heykeli bulunmakta. 

Akrep figürü 
Tek Kapı yanındaki Eyyubi burcunda yer alan akrebi elinde tutan bağdaş kurmuş insan kabartması, akrep kabartmasına ilişkin tek örnek. Tek Kapı'dan Urfa Kapı'ya doğru hattaki 3. burcun üzerinde. Figürde, bağdaş kurmuş bir insan, sağ eliyle bir akrebin kuyruğundan tutmuş, sol elinde ise bir asa bulunuyor. 

Çıplak kadın
Yedi Kardeş burcunda çıplak iki kadın figürü, kitabenin son satırının sağında ve solunda yer alır. Bu figürler, surlarda ve burçlarda yer alan tek kadın figürleridir. Çıplak olmaları dikkat çeken bu iki kadın figürünün ne amaçla yerleştirildiği konusunda herhangi bilimsel bir veri bulunmuyor. Kitabenin baş ve sonunda yer alan kadın figürlerinin hemen üzerinde ise kanatlarını açmış birer aslan bulunmakta. 

Gamalı Haç
Sur burçlarında "Gamalı Haç" olarak bilinen işarete, Dağkapı, Mardinkapı ve burçların içe doğru olan girişlerindeki kilit taşlarında rastlanır. Bu işaret, bazı kaynaklarca Hristiyanlık inancına yorumlarken, Mısır, Hitit, Grek, Latin ve Hint medeniyetlerinde de bu sembolün örnekleri bulunmakta. Surların üzerinde Hristiyanlık dönemine ait ender figürlerden biri olan ve uluslararası adı "Svastika" olan, Gamalı Haç, kelime olarak Sanksritçe'de "mutluluk getiren" anlamına gelir.

Gergedan 
Gergedan figürü Dağkapı’dan Urfa Kapısı'na doğru devam eden surların günümüzdeki ilk burcu üzerinde kufi kitabenin başlangıcında yer alıyor.

Ejderha 
Çift ejder Urfakapısı'nın dış yüzeyindeki kitabenin kenarlarında karşılıklı olarak kullanılmıştır. Ejder figürü, gökyüzü ve kainat, karanlık ve kötülükle mücadele ve gezegen sembolizmi gibi bir çok anlam ifade ediyor.

At Figürü
Sadece Nur burcunda görülen eğerli fakat binicisiz iki at, hareket eder şekilde yer alıyor. Koşumları var ve kuyrukları düğümlüdür. Bu, savaşı ve dolayısıyla kültürde ata verilen önemi sembolize eder. Selçuklu burcunda da at figürü bulunmakta. 

Aslan Figürü 
Surlarda, Nur, Selçuklu, Yedi Kardeş ve Evli Beden burçlarında karşılıklı simetrik aslanlar yer alıyor. Mardinkapısı ve Dağkapısı’nda tek başına aslan figürüne, Yedi Kardeş ve Evli Beden burçlarında ise kanatlı aslanlara rastlanmakta. Bazı burçlarda ise ejderha kuyruklu aslan ya da kanatlı aslan figürleri görülmekte.

Boğa-öküz figürü
Burç dışındaki yapılarda sıklıkla rastlanan kabartmalar, genelde aslanın avı biçimlidir. Ulu Cami ana kapısında karşılıklı yer alan aslan-boğa mücadelesine, birçok yapıda rastlanılıyor. Mardinkapı ve Dağkapı burçlarında genellikle keçi, öküz, boğa, geyik figürleri bulunuyor. 
Evli Beden, Nur, Dağkapı ve Mardinkapı burçlarında boynuzlu hayvan figürleri sıklıkla yer alıyor. Selçuklu burcunda hareketli iki geyik figürü, Nur ve Melikşah burcunda ise iki dağ keçisi figürü işlenmiştir.

Hayat ağacı
Hayat ağacı figürü, surdaki birçok burçta yer alır. Hayat ağacı, yüzyıllar boyunca, ana, koruyucu, ölümsüzlük, evren ve hayat sembolü olarak kullanılmıştır. Ebedi hayat isteğinin bir sembolüdür. Yine üzüm salkımı, yaprak gibi çeşit çeşit bitkisel motifler bazalt taşa işlenmiştir.

El figürü
Dağkapı burcunda avuç içini tümüyle gösterir biçimde, parmaklar aşağıda dönük tarzda tek bir taş üzerine el figürü işlenmiş. Amed surları üzerine yazılan kaynaklarda, bu konuda herhangi bir açıklama bulunmuyor. Ancak, el şeklinde nazarlıklar ve eski Amed evlerinin kapısındaki el şeklindeki kapı tokmakları halen de kullanılıyor. 

Geometrik semboller
Surların üzerinde ve burçların birçok noktasında yıldız, kare, daire, üçgen, iç içe geçmiş daire gibi birçok motif ve figür bulunuyor.  Amed surlarındaki motifler üzerine yapılan yazılan sınırlı sayıdaki makalelerde, bu motiflerin, gökyüzü, kainat, dört yön, dört mevsim, ateş, su, toprak, hava, doğum, çocukluk, gençlik, ölüm gibi safhaları sembolize ettikleri belirtilmiştir. 

Hala gizemini koruyor
Amed surları üzerine işlenmiş olan figür, motif ve semboller hakkında yazılı bir belge olmadığı için, hangi uygarlık tarafından ve ne zaman yapıldıkları konusunda bir bilgi yok. Kimi figürler Roma, Hristiyanlık, İslamiyet izlerini taşısa da, Gamalı Haç motifi, bölgede bulunmayan gergedan, mitolojik ejderha, çift kanatlı kartal, kanatlı aslan, çıplak kadın gibi figür ve semboller halen gizemini koruyor. 

Nur Burcu kabartma özellikleri 

Amed burçlarındaki en zengin kabartmaların yer aldığı Nur Burcu, gülümseyen iki aslan, birbiriyle tokuşmaya hazırlanan iki geyik, koşumlu hareket halindeki binicisiz iki at, kanatları açık avını alıp uçmaya hazır kanatları açık iki kartal ve bağdaş kurmuş, gövdesi açık, göğüsleri görünen, çıplak biçimde bağdaş kurmuş iki kadın kabartması ile dikkat çekiyor.

Yedi Kardeş burcu
Burcun sol ve sağ tarafından bulunan aslan figürleri, kitabenin bulunduğu şerit üzerinde dış kabartma şeklinde işlenmiş. Her iki aslan figürünün orta yerinde ise çift başlı kartal figürü bulunuyor. Aslan figürleri kimi tarihçilere göre mücadele, güç ve üstünlük sembolü olarak yorumlanmış. Buradaki aslan figürlerinin kullanılma nedeni de; bulunduğu yerin koruyuculuğu ve kolaycılığı sembolize edildiği düşünülmekte.

Evli Beden burcu
Evli Beden'in en büyük özelliği, üzerinde halen de korunan çift başlı ve kanatları açık kartal figür. Aynı şekilde burcun üzerindeki kitabenin baş ve son kısmında kuyruğu ejder başlı kanatlı aslan figürleri yer alıyor. Burç yüzeyinde yer alan figürler ciddi anlamda aşınmış ya da tahrip olmuştur.