• Yapıldığı dönemde Ortadoğu ve Balkanların en büyük sineması olma özelliğini taşıyan ve İtalya'dan getirtilen Ermeni mimar Sarrafyan tarafından 3 katlı olarak opera binası tarzında inşa edilen Dilan sineması kompleksi, Amed'in 65 yıllık tarihine tanıklık etmiş bir yapı.

YILMAZ KAYA

 

İnşaatı Kayseri asıllı ve İtalya'dan getirtilen Ermeni mimar Harun Sarrafyan tarafından yapılan Dilan sineması kompleksi 1956 yılında açıldı. 1900 kişilik oturma kapasitesi ve 77 adet locası bulunmaktaydı. Büyük bir alt salonun hemen karşısında opera genişliğinde bir sahnesi bulunmaktaydı. 18 metrelik perdesi ile Türkiye'deki en büyük perdeye sahipti. Büyük bir gösterişle açılışı yapılan Dilan sineması, sonraki gün büyük gazetelerin 'Balkanların en büyük sineması' diye manşetlerine taşınmıştı. Sinemanın açılış filmi William Holden'in 'Piknik' adlı filmiydi.

Biletler yıllık kombine halinde satılırdı

60'lı yıllarda gösterdiği filmler ile Amed'in tek eğlence mekanı olan Dilan, Salı ve Cuma günleri kadınlar matinesini hayata geçirmişti. Aynı şekilde Cumartesi günleri de öğrenciler indirimli olarak film izlerdi. Sinemaya halkın gösterdiği ilgi bir hayli fazla olduğundan arka sıralardan öne doğru 11 sıralık biletler kombine olarak yıllık şekilde satışa sunulur ve bir haftada tükenirdi. 60 ve 70'li yıllarda yapılan film galalarına filmlerde oynayan aktör ve aktristlerin katılması izdihama neden olurdu. Günde 4 seans yapılır ve her seansa da en az 700-800 kişi izlemeye gelirdi. Bazen 1900 kişilik salon tümden dolar ve yer kalmazdı.

Faytonlarla tanıtım yapılırdı

Dilan sinemasında vizyona girecek filmlerin tanıtım afişleri bin panoya yapıştırılır ve faytonlarla gezdirilerek şehirde dolaştırılırdı. Aynı şekilde yine panoya yapıştırılan afişler, iki çalışan tarafından megafon eşliğinde mahallelerde gezdirilir ve gelecek filmin tanıtımı böyle yapılırdı.

1960'larda gösterilen kült filmlerden "Kazablanka", "Rüzgar Gibi Geçti", "Dönüşü Olmayan Yol", "Kleopatra" gibi filmler izdihama neden olur, biletler günler öncesinden ayrılırdı.

80'lerden sonra ise Yılmaz Güney'in filmleri en rağbet gören filmlerdendi. Daha sonra gösterime giren "Sürü", "Mem û Zin" ve "Eşkiya" filmleri de aynı coşkuyu gördü.

1974'te Türkiye'ye televizyonun gelmesine rağmen, Dilan sineması popülerliğini 1990'lı yılların sonuna kadar sürdürdü.

İlk Newroz burada kutlandı

Dilan sineması, oynattığı filmler ile sol kimliği yansıtırken, o dönemlerde birçok parti, STK ve örgütlerin konferans, kongre ve seminer merkeziydi aynı zamanda. Kongre ve konferans salonları kentte olmadığı için, o tarihlerde tek adres Dilan sinemasıydı. 1980 yılında sinema salonunu kiralayan Kürt gruplar burada ilk Newroz'u kutlarlar. Tabi sonraki gün sinemaya polis baskını yapılır ve sinemada çalışan müdür ve çalışanlar gözaltına alınırlar.

Aynı yıl, iddiaya göre sinemada gösterilen sol içerikli bir filme tepki gösteren sivil giyimli bir yüzbaşı, izleyicilerden biri tarafından öldürülür. Bu cinayetin ardından yine sinema müdürü dahil tüm çalışanlar gözaltına alınır ve tutuklanır. Sinema müdürü 6 yıl cezaevinde yattıktan sonra beraat eder.

 

Kompleks içindeki HEP bombalanmak istendi

1990 yılında kurulan Halkın Emek Partisi’nin (HEP) Amed il binası, Dilan sineması kompleksinin güneydoğusuna bakan son katındaydı. Mayıs ayında cezaevindeki siyasi tutsakların da af kapsamına alınıp serbest bırakılması için başlatılan açlık grevleri de İl Başkanı Vedat Aydın'ın öncülüğünde il binasında yapılıyordu.

İç hesaplaşma sonucu tasfiye edilen Binbaşı Cem Ersever ve bir grup itirafçı, bu tarihte HEP binasını bombalamak ister. Ancak polis ile JİTEM arasındaki 'alan' kavgası nedeniyle bu gerçekleşmez. Dönemin Emniyet İstihbarat Şube vekili Hanefi Avcı, yazdığı "Haliç'te Yaşayan Simonlar" adlı kitabının 188. sayfasında şunları yazar: "Cem Ersever, bir müddet sonra iki itirafçı ve bir arkadaşıyla (bunlardan bir tanesi sanıyorum A.A. (Abdülkadir Aygan) idi, önce itirafçı olup devlete sığındı, devlet içindeki yanlışları da gördükten sonra yurt dışına çıktı, orada hem PKK hem de bu olaylarla ilgili tarafsız ve kapsamlı bilgi ve gözlemlerini çeşitli gazetelere anlattı) yanımıza geldi; dört kişilerdi. O zamanki HEP adlı partinin binasında açlık grevleri yapılıyordu ve polis açlık grevlerinin olduğu yerde bekliyordu.

 

 

'Polisleri çekmemizi istedi'

Binanın yakınlarına patlayıcı madde koymayı düşündüklerini, herhangi bir polisin veya bir devlet görevlisinin zarar görmesini istemediklerinden oradaki polisin çekilmesini, bu konuda yardımcı olmamı istediler. O gün uzun uzun konuştuk, böyle bir şeyin olamayacağım, bu yolun doğru olmadığını kendisine dilimin döndüğünce anlattım. Cem hararetle bu tür şeylere taraftardı. Aslında o zamanlar yeni gerçekleştirilmiş bazı infazlar vardı ama onların yaptığını pek tahmin etmiyordum. PKK'nın legal yayını görünümündeki bir dergi yayınlanıyordu. Derginin bulunduğu binaya gidilerek dergi tahrip edilmiş ve buraya patlayıcı madde konmuştu..."

Sonra kapatıldı

Dilan sineması, AVM'lerde cep sinemalarının kurulması, internetin ortaya çıkışı ve 2005 yılında film şirketleri ile yaşadığı sorunlar nedeniyle ekonomik krize girdi. Film dağıtım şirketleri, aralarında yazılı antlaşma olmasına rağmen, vizyonda olan filmlerin yerine kalitesiz filmleri göndermeye başladı ve tüm bunlar bir araya gelince Dilan sinemasına olan ilgi azalmaya başladı. Ekonomik sorunlarla baş etmek için sinemanın ana salonu düğün salonuna çevrildi. Ancak bu da soruna çare olmadı ve Dilan sineması 2009 yılında kapatıldı.

 

Anıtsal yapı ilan edildi

Yapının sahibi Nejat Dilan, 2010 yılında binayı satmak ve yapısını değiştirmek isterken, Diyarbakır Vakıflar Bölge Müdürlüğü ise mekanın tarihi bir yer olduğu ve yapısından bir değişiklik yapılamayacağını belirtti.

Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu'nun 15 Aralık 2010 tarih ve 3592 No'lu karar ile anıtsal yapı olarak ilan edilerek korunması gereken 1. Grup yapı (SİT) olarak belirlendi.

Bunun üzerin Dilan, işlemin iptali için Diyarbakır 3. İdare Mahkemesi'nde dava açtı. Mahkeme, Vakıflar Bölge Müdürlüğü lehine sonuçlandı. Nejat Dilan dava sürecini görmeden yaşamını yitirdi. Dilan'ın kayın biraderleri olan aynı zamanda Dilan sineması arsasının sahibi olan Babur ailesi ise kararın iptal edilmesi için Danıştay'a başvurdu. Amed'in 65 yıl önce eğlence hayatının tek ismi olan ve birçok anıları barındıran Dilan sineması hakkında son kararı ise yargı verecek.

 

 

 

'3 Loca her akşam protokole ayrılırdı'

 

Dilan sinemasının arsası kendilerine ait olan 71 yaşındaki Cemal Babur, eniştesi Nejat Dilan'ın işlettiği sinemada uzun yıllar müdürlük yaptı. Binanın mimar Harutyan Sarrafyan tarafından opera binası olarak tasarlandığını ve inşa edildiğini belirten Babur, "Bina açıldığında Balkanların ve Ortadoğu'nun en büyük binasıydı. 77 locası vardı ve bu localardan 3'ü her akşam protokole ayrılırdı.

Kadınlar matinesi vardı. Sinemanın sonradan yazlık bölümü de açıldı. Film izlenirken, çalışanlar tarafından teneke kovalar içinde soğuk gazoz ve çekirdek satılırdı. Ve filmi izleyenler gazozunu içerek, çekirdeğini çitleterek filmi izlerdi’’ diyor.

 

'Tavanı delikli kuruşlarla yapıldı'

Babur, Dilan sinemasının tavanının inşa edilirken, mimar Sarrafyan'ın istediği tarzda demir conta bulunamadığı için Merkez Bankası'na başvurduklarını belirterek, "Tavan inşa edilirken, orada metal contaların kullanılması gerekiyormuş. Ancak istenilen contalar bulunmuyordu. Bunun için Merkez Bankası'na başvurduk ve o tarihte delikli kuruşlar vardı. Onlardan satın aldık. Conta niyetine bu delikli kuruşları kullandık. Şu an binanın tavanında bu delikli kuruşlardan binlercesi var" dedi.

 

 

Birçok konutta Sarrafyan’ın imzası var

1950’li yıllarda Amed'de, içinde modern bir sinema ve eğlence mekânlarının da bulunduğu bir alışveriş merkezi yaptırmayı düşünen, Yenişehir sinemasının işletmecileri Cezair, Cemil ve Nejat Dilan kardeşler, bu iş için Ermeni mimar Harutyan Sarrafyan'ı getirttiler.

Söz konusu iş merkezinin projesini, uzun yıllar kaldığı İtalya'daki opera binalarından esinlenerek çizen ve uygulayan Sarrafyan, binayı 1956 yılında bitirdi. 2 bin 300 metrekare alan üzerine inşa edilen binanın çevresinde dükkânlar ve sonradan gece kulüpleri olan geniş mekânlar yer alıyordu. Bu modern yapıdaki binanın büyük bölümünü sinema oluşturuyordu.

Dilan sinemasının mimarlığını yapan, bu yüzden de o tarihlerde Amed'de popüler olan Sarrafyan sonraki yıllarda Turistik Oteli'ni de inşaa etti. Daha sonra belediyede mimar olarak çalıştı. Kentin zengin eşrafının talebi üzerine inşa edilen birçok konutta da Sarrafyan'ın imzası bulunuyor.